QALINKII: KAZIM ALAM

Dagaalka Israa’iil ee Gaza wuxuu noqday fursad dhaqaale oo weyn oo Mareykanku ka faa’iidaystay, iyadoo ilaa boqolkiiba 80 gargaarka milatari ee ugu badnaa abid ee Talaabiib lagu siiyay 12-kii bilood ee la soo dhaafay uu ku soo noqday shirkadaha Mareykanka.

Sida lagu sheegay cilmi-baaris uu sameeyay mashruuca Costs of War oo ka tirsan Machadka Watson ee Jaamacadda Brown, Tan iyo 7’dii Oktoobar 2023, Mareykanku wuxuu ku bixiyay $23 bilyan hawlaha milatari ee Israa’iil iyo howlgallada kale ee la xiriira ee Bariga Dhexe. Tani waa lacag aad uga badan intii sanad kasta tan iyo markii Washington ay bilowday inay Israa’iil siiso gargaar milatari 1959-kii.

Shuruudaha gargaarka milatari waxay ku qasbaan dowladda Israa’iil inay lacagta inteeda badan dib ugu soo celiso Mareykanka si ay hub uga soo iibsato shirkadaha Mareykanka.

Shuruuddaasi waxay damaanad qaadaysaa “in dakhli joogto ah” uu u sii socdo shirkadaha hubka ee Mareykanka, kuwaas oo iyaguna bixiya “shaqooyinka wax-soo-saarka deggan” ee bulshada yaryar iyo kuwa dhexdhexaadka ah ee dalka oo dhan.

“Barnaamijka caawinta milatari ee dibadda wuxuu ku qasbaa in inta badan wax iibsiga laga sameeyo shirkadaha Mareykanka. Tani waa nidaam soo jireen ah, waxaana Mareykanku arrintan ku doodaa marka uu gargaar u sameynayo,” ayay tiri Linda J Bilmes, oo ah borofisar ka tirsan Jaamacadda Harvard, kana mid ah qorayaasha warbixinta cilmi-baarista, oo u warrantay TRT World.

Israa’iil waa mid ka mid ah waddamada yar ee loo oggol yahay inay hub si toos ah uga iibsadaan shirkadaha Mareykanka iyadoo lagu sameynayo kormeer yar.

Bilmes waxay sheegtay in maamulka Madaxweyne Biden uu si furan u caddeeyay in qarashka gargaarka dibadda ee Israa’iil loogu talagalay in shaqo abuur loogu sameeyo dadka Mareykanka ah, maadaama shirkadaha hubka Mareykanka shaqaaleeyaan dad si ay dib ugu buuxiyaan kaydka hubka iyo rasaasta.

Miisaaniyadda 2025 ee Aqalka Cad wuxuu ku andacooday in codsigiisa degdegga ah ee $92 bilyan ee loogu talagalay baahiyaha amniga qaranka ee deg degga ah (oo ay ku jiraan kuwa Israa’iil) ay abuuri doonto oo sii wadi doonto shaqooyin ka jira “gobollo badan oo Mareykanka ah”.

Arrintani waxay gaar ahaan muhiim u tahay xagga siyaasadda, iyadoo Dimuqraadigu wajahayo tartan adag oo uga imaanaya musharraxa xisbiga Jamhuuriga Donald Trump doorashada madaxtinimada sanadkan.

Trump wuxuu ololihiisa ku salaynayaa “dhaqaalaha Mareykanka oo sii xumaanaya” intii uu xilka hayay Madaxweyne Biden, iyo sidoo kale arrinta socdaalka.

Bilmes waxay liis gareysay lix shirkadood oo waaweyn oo hub iyo qalab kale siinaya Israa’iil: Boeing, General Dynamics, Lockheed Martin, Northrop Grumman, RTX (horey loogu yiqiin Raytheon) iyo shirkadda qalabka ee Caterpillar.

Shirkadahani, iyo sidoo kale alaab-qeybiyayaashooda iyo hay’adaha maaliyadeed, waxay lahaayeen “xiriir ganacsi oo muddo dheer soo jiray” oo ay la leeyihiin Israa’iil, taasoo ah “macaamiil muhiim ah” oo ay leeyihiin.

RTX, horey loogu yiqiin Raytheon

RTX waa soo saaraha caalamiga ah ee ugu weyn ee soo saara gantaalaha la hago, kuwaas oo awood u leh inay beddelaan jihada kadib markii ay ka baxaan masaafooyinkooda.

Shirkaddu waxay Israa’iil ka iibisaa gantaalaha hawada-iyo-dhulka ee loogu talagalay diyaaradaha dagaalka ee F-16 iyo sidoo kale mashiinnada loogu talagalay diyaaradaha F-15 iyo F-16, sida ku xusan warbixinta cilmi-baarista.

RTX waxay sidoo kale maamushaa iskaashi ganacsi oo loo yaqaan Rafael oo ay la leedahay shirkad hub oo laga leeyahay Israa’iil. Waxay soo saartaa gantaalo joojinaya kuwa loogu talagalay nidaamka difaaca hawada ee Iron Dome ee Israa’iil, kuwaas oo joojiya gantaalada gaagaaban iyo kuwa dhulka ah ee ilaa 70-kiloomitir.

Lloyd Austin, Xoghayaha Gaashaandhigga Mareykanka ee hadda, wuxuu horay uga mid ahaa guddiga maamulka ee Raytheon wuxuuna leeyahay "khibrad qoto dheer oo uu u leeyahay warshadaha hubka."

Sababo la xiriira heshiisyada difaaca ee faa'iidada leh, qiimaha suuqa ee shirkaddu wuxuu korodhay ku dhawaad 84 boqolkiiba tan iyo 7’dii Oktoobar 2023.

Lockheed Martin

Shirkadda ugu weyn ee soo saarta hubka adduunka, Lockheed Martin, waxay Israa’iil siisay diyaaradaha dagaalka ee F-16 iyo F-35 oo Talaabiib si ballaaran ugu isticmaashay in ay ku gubaan Gaza.

Sidoo kale waxay soo saartaa diyaaradaha gaadiidka C-130 Hercules oo Israa’iil isticmaashay intii lagu guda jiray duullaanka dhulka ee sanadkii hore.

Lockheed Martin waxay soo saartaa gantaalaha AGM-114 Hellfire ee loogu talagalay helikoptarka Apache ee Israa’iil. Bilawgii dagaalka Israa’iil ee Gaza, shirkaddan waxay u dirtay Talaabiib 2,000 gantaal.

9’kii Noofambar, Israa’iil waxay weerartay meel u dhow Isbitaalka Al Shifa ee Magaalada Gaza iyadoo la isticmaalayo gantaal Hellfire R9X oo ay sameysay Lockheed Martin.

Waqti wada hadal lala yeeshay maal-gashadayaasha Oktoobar 2023, madaxda shirkadda Jim Taiclet ayaa sheegay in dagaalka Israa’iil ee Gaza uu noqon karo isha dakhli kordhinta sanadaha soo socda.

Qiimaha suuqa ee shirkadda ayaa kordhay in ka badan 55 boqolkiiba tan iyo 7’dii Oktoobar 2023.

Boeing

Shirkadda afaraad ee ugu weyn ee hubka soo saarta adduunka, Boeing, waxay soo saartaa diyaaradaha dagaalka ee F-15 iyo helikoptaarka weerarka Apache AH-64 oo Ciidanka Cirka Israa’iil si ballaaran ugu isticmaalay dagaalka ka socda Gaza iyo Lubnaan ee labada dhinac.

Israa’iil waxay ku riday xeryaha qaxootiga ee Tel al-Sultan ee Rafah 26-kii bisha May, laba bam oo hagayaal ah oo 250 kilo ah oo ay sameysay Boeing, iyagoo dilay ugu yaraan 45 qof.

Shirkaddu waxay la kulantay dhibaatooyin maaliyadeed oo waaweyn sanadooyinkii la soo dhaafay, gaar ahaan sababo la xiriira qaybta iibiya diyaaradaha rakaabka.

Laakiin hadda waxay diiradda la saaray qaybteeda difaaca, hawada iyo amniga (BDSS), taasoo soo saarta noocyo kala duwan oo diyaaradaha duulista, helikoptaarro iyo qalabka kormeerka elektaroonigga ah, sida lagu sheegay warbixinta cilmi-baarista.

Qaybta BDSS sidoo kale waxay ku jirtaa xaalad khasaare ah waqtiyadii ugu dambeeyay sababo la xiriira kharash kordhin ku yimid heshiisyada difaaca ee shirkaddu horay ugu soo bandhigtay ka hor karantiilka.

Tan iyo rubuc qarnigii ugu dambeeyay, qaybta BDSS ee Boeing waxay leedahay amaro gaaraya $4 bilyan iyo amaro aan la fulin oo gaareya $59 bilyan.

Faa’iidooyinka kale ee dagaalka

General Dynamics, oo markii hore soo saartay diyaaradaha F-16, waa shirkadda shanaad ee ugu weyn ee hubka soo saarta adduunka. Waa shirkadda kaliya ee Mareykanka ee soo saarta birta ee taxanaha MK-80 ee bamamka, oo ka mid ah agabka hawada ee ugu muhiimsan ee Israa’iil ku isticmaashay in ay ku gubaan Gaza.

Bamamka ugu weyn ee taxanahaas, oo 2,000 rodol ah ayaa ah kuwo dilaya dadka ayagoo 100 ft u soo jira, iyo shrapnel-ka oo dadka ka soo gaaraya ayagoo 1,200 ft u jira. Israa’iil waxay ku riday in ka badan 500 bam oo noocan ah Gaza intii lagu jiray bisha ugu horreysay ee dagaalka.

Qiimaha suuqa ee General Dynamics ayaa kordhay in ka badan 37 boqolkiiba 12-kii bilood ee la soo dhaafay.

Northrop Grumman waa shirkadda saddexaad ee ugu weyn ee hubka soo saarta adduunka. Waxay Israa’iil u soo iibisay nidaamka gantaalaha loogu talagalay helikoptaarka Apache iyo sidoo kale nidaamyada hubka ee laser-ka ee diyaaradaha dagaalka.

Sidoo kale, shirkaddu waxay kale oo bixisay maraakiibta dagaalka ee Sa’ar 5 oo Ciidanka Badda Israa’iil ku isticmaashay weerarka Gaza.

Qiimaha guud ee shirkadda ayaa kordhay in ka badan 28 boqolkiiba sanadkii la soo dhaafay.

Israa’iil waxay isticmaashaa bulldozer-ka D9 ee hubaysan oo ay sameysay shirkadda Mareykanka ee Caterpillar si ay u burburiso guryaha Falastiiniyiinta. 7’dii Oktoobar 2023 ka dib Israa’iil isla markiiba waxay dalbatay “dozen-kii bulldozer D9 ee hubaysan oo dheeri ah” 

Qiimaha suuqa ee shirkadda ayaa korodhay in ka badan 52 boqolkiiba tan iyo markii Israa’iil ay bilowday burburinta guryaha Gaza sannad ka hor.

XIGASHO: TRT WORLD