W/Q: Abdalftah Hamed Ali iyo Sahar Khamis
Dagaalka Suudaan, oo qarxay Abriil 2023, ayaa waddanka geliyey qalalaaso siyaasadeed, dhaqaale iyo mid bani'aadamnimo oo qoto dheer. In kasta oo baaxadda musiibada ay le'eg tahay, waxay u halgamaysaa inay qabato ku filan oo joogto ah dareenka caalamiga ah iyo tebinta warbaahinta caalamiga ah, si ka duwan dhibaatooyinka kale ee ka socda gobolka Bariga Dhexe, oo ay ku jiraan kuwa Gaza, Lubnaan, iyo, dhowaan, Suuriya.
Waa in la baadho baaxadda xaaladda qalafsan ee Suudaan iyo saamaynta ay ku leedahay gobolka iyo caalamkaba. Muddo aad u dheer, waxa maran wayn ka jiray tebinta warbaahinta caalamka iyo sababaha salka u ah. Laakiin maxaa taas loo oggolaaday inay dhacdo, maxaase la samayn karaa si loo beddelo?
Masiibada bini'aadantinimo ee Suudaan
In ka badan 14 milyan oo qof —qiyaastii 30 boqolkiiba dadweynaha Suudaan — ayaa ku barokacay tan iyo Agoosto 2023, oo ay ku jiraan 11 milyan oo gudaha ah iyo 3.1 milyan oo u qaxay waddamada deriska ah, warbixin dabagalka barakaca Qaramada Midoobay ayaa dhawaan sheegtay . Waxa naxdin leh, in ka badan kala badh (53 boqolkiiba) dadka gudaha ku barokacay ayaa lagu soo waramayaa inay yihiin carruur da'doodu ka yar tahay 18 jir. Qalalaasaha ayaa sababay in in ka badan 30 milyan oo reer Suudaan ah ay u baahdaan gargaar bini'aadannimo , iyadoo xaalado macaluul ay ka soo if-baxayaan gobollo ay ka mid yihiin xerada Zamzam ee Waqooyiga Darfur, sida ay sheegeen hay'adaha Qaramada Midoobay .
Kuwani ma aha oo kaliya tirooyinka la tuuro, laakiin waa xaqiiqda adag; waxay u taagan yihiin xaqiiqada qallafsan ee rabshadaha socda ee dhibka dhabta ah u geysta malaayiin, taas oo ay uga sii dartay isku daygii xabbad-joojinta ee guul-darraystay iyo diiradda caalamiga ah ee isbeddelaysa oo sii kordheysa ee mashquulinaysa. Ciidamada Rapid Support Forces (RSF) – oo ah koox dabley ah oo asal ahaan ay aasaastay dowladda Suudaan oo caan ku ah arxan-darrada – ayaa ku lug yeeshay gabood-fallo baahsan. Kuwaas waxaa ka mid ah dil wadareed rayid ah, kufsi, rabshado qowmiyadeed, hubaynta macluusha, oo ka mid ah xad-gudubyo kale oo badan oo xuquuqda aadanaha ah.
Horraantii Disembar 2024, ugu yaraan 127 qof - oo u badan dad rayid ah - ayaa lagu dilay laba maalmood oo duqeymo ah, taas oo calaamad u ah mid ka mid ah dhacdooyinkii ugu dhiigga badnaa bilihii la soo dhaafay, sida ay sheegeen dadka u dhaqdhaqaaqa xuquuqda .
Xadgudubyadan ayaa qayb ka ah olole ballaaran oo lagu bar-tilmaameedsanayo qowmiyadaha, sida Masalit, taasoo ay goobjoogayaasha caalamku ka digayaan inay noqon karaan dembiyo ka dhan ah aadanaha. Dadkii ka badbaaday Darfur ayaa ka sheekeeyay sheekooyin naxdin leh oo ku saabsan tuulooyin la burburiyay, qoysas kala go'ay, iyo dumar loo geystay tacaddi galmo.
Gaajada ayaa sidoo kale loo adeegsaday hub dagaal. RSF waxaa lagu eedeeyay xasuuqyo nidaamsan tan iyo markii iskahorimaadku uu qarxay 2023, iyadoo warbixino badan ay si faahfaahsan u faahfaahiyeen isticmaalkooda gaajada oo ah xeelad ay ku wiiqaan adkeysiga rayidka iyo xoojinta xakamaynta.
Is-hortaagga sida badheedhka ah ee ay kooxdu u hor istaagtay gargaarkii loo fidinayey gobollada ay abaaruhu ku dhufteen ayaa malaayiin qof ku riixday qarka u saaran inay macaluul u dhintaan. Kaamamka sida Zamzam, tobanaan kun ayaa wajahaya xaalado macaluul oo kale ah iyadoo cuntada iyo sahayda caafimaad ay ku guuldareysteen inay gaaraan kuwa u baahan.
UNICEF ayaa ku qiyaastay in boqollaal kun oo carruur ah ay la kulmi doonaan nafaqo-xumo ba'an sanadkan, taasoo hoosta ka xariiqday baaxadda musiibada soo ifbaxday. Tusaale ahaan, xerada Zamzam, ku dhawaad afar meelood meel ka mid ah carruurta la baaray ayaa la ogaaday in ay hayso nafaqo-xumo aad u daran, iyadoo 10 boqolkiiba ay hayso nafaqo-xumo ba'an oo ay dhakhaatiirta aan xuduudda lahayn sheegeen.
In kasta oo ay xad-dhaafka yihiin xad-gudubyadan, dhibaatada Suudaan waxay la halgamaysaa sidii ay u soo jiidan lahayd indhaha warbaahinta caalamka. Silica jira waxaa hadheeyay xasaradaha kale iyo walaaca juquraafiyeedka, taasoo ka dhigaysa malaayiin reer Suudaan ah inay waayaan u doodista iyo agabka ay aad ugu baahan yihiin. Dadaal wadajir ah ayaa loo baahan yahay si dhibaatada Suudaan loo soo bandhigo safka hore ee khudbadaha caalamiga ah iyo xaqiijinta taageerada joogtada ah ee dhibanayaasha.
Degenaansho la'aanta gobolka iyo saamaynta ballaaran
Dagaalka Suudaan kaliya maaha masiibo qaran; balse waa xoogag xasilooni darro ka wada Geeska Afrika. Qoxootiga kasoo cararay colaadaha ayaa buux dhaafiyay dalalka dariska ah sida Chad, Masar iyo Koonfurta Suudaan. Chad, oo markii horeba la daalaa dhacaysay xasillooni darro siyaasadeed oo u gaar ah, ayaa hadda martigelisa boqollaal kun oo qaxooti Suudaani ah oo ku jira xeryo ciriiri ah oo aan haysan kheyraad ku filan. Masar, oo sidoo kale wajahaysa caqabado dhaqaale oo iyada u gaar ah, ayaa la daalaadhaceysa inay qaabisho qulqulka badan ee qaxootiga Suudaan, halka Koonfurta Suudaan ay halis ugu jirto xasillooni darro dheeraad ah , sababtoo ah waxay u dhowdahay goobaha colaadaha.
Waddooyinkii ganacsiga ee muhiimka u ahaa Bariga Afrika iyo Saaxil ayaa hakad galay, waxaana burburay xarumihii beeralayda sida El Gezira, taas oo sii xumaysay cunto yarida gobolka. Dhanka kale, ku lug lahaanshaha RSF ee shabakadaha tahriibinta iyo dhaqaalaha sharci darrada ah, oo ay ku jiraan hubka iyo ka ganacsiga dadka , waxay sii xumaynaysaa xasillooni darro. Haddii aan wax laga qaban, Suudaan waxay halis ugu jirtaa inay xuddun u noqoto dhaqdhaqaaqyada sharci darrada ah ee wax u dhimaya maamulka iyo ammaanka gobolka oo dhan.
In kasta oo ay naxariisdarro tahay, RSF waxa ay muujinaysaa calaamadaha daciifnimada gudaha. Goosashada dhawaan ay sameeyeen taliyeyaal sare iyo la-taliyeyaal ayaa muujinaya jabka sii kordhaya ee kooxda, waxaana lagu soo waramayaa inuu sii yaraanayo niyadda dagaalyahannadeeda .
Isla markaana ciidamada Suudaan ay bedeleen istiraatijiyaddoodii , iyagoo qaaday weeraro waaweyn oo ay dib ugala wareegeen deegaano muhiim ah oo ku yaala Khartuum iyo Sinaar . Isbadalkani waxa uu carqaladeeyay hawlihii RSF iyo silsiladihii saadka, taas oo ku qasabtay in ay noqoto mid difaac badan.
Jilayaasha caalamiga ah ee taageeraya RSF-ta, horumarkani waxa uu keenayaa caqabado muhiim ah. Taageerada joogtada ah ee kooxdu waxay si sii kordheysa loogu arkaa inay tahay khatar aan degganayn oo aan la aamini karin ma aha oo kaliya fashilka istiraatijiyadeed, laakiin sidoo kale dhaawaca sumcadda. Awooda sii yaraanaysa ee RSF iyo go'doominta sii kordheysa ayaa ka dhigaysa mas'uul ka ah taageerayaasheeda, kuwaas oo laga yaabo in ay dhawaan la kulmaan baaritaan caalami ah oo ku saabsan ka qaybqaadashadooda xadgudubyada, kor u kaca nadiifinta qowmiyadaha iyo xasuuqa.
Qalalaasaha Suudaan ayaa weli ah mid si aad ah loo yareeyey
Iyadoo ay taasi jirto xaqiiqadan ba'an, haddana tabinta warbaahinta caalamiga ah ee dhibaatada Suudaan ayaa weli ah mid xaddidan, taasoo caqabad ku ah jawaab-celin caalami ah oo wax ku ool ah, awoodna u siinaya in gabood-fallada ay sii socdaan. Dhowr arrimood ayaa gacan ka geysta aamusnaantan warbaahinta.
Ugu horrayn, colaadaha kale ee caalamiga ah iyo kuwa gobolkuba waxay qabtaan dareenka warbaahinta caalamka oo ay ka taliyaan cinwaannadooda. Dagaalka Ukraine, oo loo qaabeeyey sidii loolan awoodeed caalami ah oo saameyn toos ah ku leh danaha reer galbeedka, ayaa qabsaday goob warbaahineed oo ballaaran. Sidoo kale, qalalaasaha ka socda Gaza waxay sii wadaan inay sameeyaan cinwaannada bogga hore, sababtoo ah siyaasaddeeda iyo dareenka shucuureed ee dhagaystayaasha caalamiga ah. Dhowaanahan, qalalaasaha ka taagan Lubnaan iyo dhicitaanka lama filaanka ah ee taliska Asad ee Suuriya ayaa sidoo kale ahaa kuwa ugu badan ee wararka. Taas bedelkeeda, dagaalka Suudaan waxaa inta badan lagu tilmaamaa inuu yahay arrin gobol oo leh istiraatijiyad xaddidan, taasoo dib ugu celinaysa durugsan ee doodaha siyaasadda iyo dhexdhexaadinta caalamiga ah.
Midda labaad, helitaanka saxafiyiinta ayaa si aad ah loo xaddiday oo caqabad ku ah Suudaan. Suxufiyiin badan ayaa lagu qasbay inay dalka isaga cararaan, iyagoo naftooda biimeeyay iyagoo raadinaya ammaan.
Saxafiyiinta ayaa la kulma beegsiga joogtada ah ee RSF iyo kooxaha kale, xannibaadyo ba'an oo dhanka dhaqdhaqaaqa ah, iyo la'aanta tillaabooyin ilaalin ah, oo ay u sii dheer tahay tixgelin la'aanta heshiisyada caalamiga ah ee xorriyadda saxaafadda. Wararka ka imaanaya Suudaan waa halis, iyadoo saxafiyiinta ay wajahayaan rabshado, afduub iyo faafreeb. Baahnayn in la sheego, RSF waxa ay danaynaysaa in ay ogolaato in si madaxbanaan loo baaro falalkeeda, iyada oo abuuraysa jawi ay xad-gudubyadu ka dhici karaan inta badan gudcurka.
Ugu dambayntii, Maqnaanshaha warbixin la isku halayn karo oo dhulka ah ayaa wiiqday sheekada caalamiga ah ee Suudaan. Saxafiyiinta Ajaanibta ah ayaa caqabado waaweyn kala kulma soo gelista dalka Suudaan, iyadoo qaarkood lagu xiray xuduudaha, loona diiday inay galaan. Iskahorimaadka sida degdega ah u kobcaya iyo helitaan xaddidan ayaa abuuraya dhibaatooyin xagga qabashada xog faahfaahsan oo sax ah. Tani waxay abuurtay faaruq xogeed, taasoo adkaynaysa in la helo warbixin sax ah, waqti ku habboon, oo dhammaystiran.
Dhibaatadan waxa sii dheer culayska dagaalka Suudaan, kaas oo caqabad weyn ku ah sheekooyinka warbaahinta. Si ka duwan dagaalada ay la jiraan gardaro cad cad iyo dhibanayaal, dhibaatada Suudaan waxay ku lug leedahay jilayaasha gobolka, isbahaysiga beddelka, iyo arrimaha nidaamka, kuwaas oo dhamaantood niyad jabinaya in la sii wado. Iyadoo ay taasi jirto, khasaaraha bini'aadamka ayaa sii kordhaya , taas oo hoosta ka xariiqaysa baahida degdega ah ee loo qabo warbixin kooban oo joogto ah.
Cawaaqibta ka dhalan karta faaruqintan warbaahintu waa mid daran. Siyaasad-dejiyeyaasha iyo ururada caalamiga ah waxay ku shaqeeyaan xog xaddidan, sidaas darteed dib u dhigista ficillada muhiimka ah iyo faragelinta badbaadinta nolosha. Ololayaasha gargaarka bini'aadantinimo, oo markii horeba aan si ba'an loo maalgalin , waxay helaan fiiro gaar ah iyo taageero ka yar, taasoo ka dhigaysa malaayiin la'aan agabkii ay aadka ugu baahnaayeen. Wax kasta oo ka jawaab celin bini'aadantinimo ama taageero la bixiyo had iyo jeer waa xaddidan tahay, iyadoo kaliya 32 boqolkiiba 2.7 bilyan ee codsiga Qaramada Midoobay la fuliyay. Hay'adaha gargaarka ayaa carrabka ku adkeeyay muhiimadda ay leedahay in si wanaagsan loo taageero mutadawiciinta maxalliga ah, maadaama xabbad joojin degdeg ah ay u muuqato mid aan suurtagal ahayn.
Isku-dhafkan gaarka ah ee isku-dhafka ah ee duruufaha nasiib-darrada ah ayaa caqabad ku ah dadaal kasta oo lagu samata-bixinayo dadka Suudaan waxayna dib u dhigaysaa wax kasta oo suurtagal ah in xal degdeg ah loo helo dhibaatada.
Jebinta aamusnaanta: Baaq ficil
Warbaahinta caalamka ayaa door muhiim ah ku leh kor u qaadida codadka dhibanayaasha Suudaan iyo la xisaabtanka dambiilayaasha falal dambiyeedka ay geystaan. Si wax looga qabto farqiga tebinta ee hadda jira, hay'adaha warbaahinta caalamiga ah waa in ay mudnaan siiyaan colaadda Suudaan, horay u socota, iyaga oo maalgelinaya saxafiyiinta baarista iyo helida habab wax ku ool ah oo looga gudbi karo caqabadaha helitaanka.
Marka loo soo bandhigo xaqiiqooyinka dhibaatada murugada leh ee Suudaan dhageystayaasha caalamka, saxaafaddu waxay dhisi kartaa cadaadiska loo baahan yahay si ay tallaabo uga qaado dowladaha, NGO-yada, iyo ururada gargaarka bini'aadantinimo.
Isla markaana waa in beesha caalamku ay kordhiso jawaabteeda. Sugidda marinnada bini'aadantinimo ee nabdoon si loo gaarsiiyo gargaarka meelaha sida aadka ah ay saameeyeen, sida Darfur, waa mudnaan degdeg ah.
Dadaalka diblumaasiyadeed waa in ay diiradda saaraan dhexdhexaadinta xabbad-joojin degdeg ah iyo taageeridda qaab-dhismeedyada dawladeed ee ay hoggaaminayaan rayidka kuwaas oo ka hadlaya sababaha khilaafka. Hababka isla xisaabtanka, oo ay ku jiraan baaritaannada Maxkamadda Caalamiga ah ee Dambiyada (ICC), waa in la xoojiyaa si loo xaqiijiyo caddaaladda dhibanayaasha xadgudubyada Suudaan.
Dib u doorashada Trump ayaa laga yaabaa inay caqabado hor leh ku soo kordhiso qalalaasaha Suudaan. Muddadii uu xilka hore hayay, Trump waxa uu qaatay hab macaamil ganacsi , oo ku salaysan soo laabasho degdeg ah, sida lagu arkay Suudaan oo caadi ka dhigtay xidhiidhka ay la leedahay Israa’iil, beddelkeedana laga saaray liiska argagixisada ee Maraykanka.
Maamulka cusub ee Trump ayaa laga yaabaa in uu qaato hab la mid ah, isaga oo mudnaanta siinaya tanaasulaadyada muddada gaaban xallinta khilaafaadka waara. In kasta oo tani ay keeni karto guulo calaamad ah oo muddo gaaban ah, sida in la helo heshiis xabbad-joojin degdeg ah, waxay halis gelinaysaa dadaallada dhinacyo badan leh ee lagu dhisayo mustaqbal wanaagsan Suudaan waxayna wiiqaysaa la xisaabtanka gabood-fallada la sameeyay.
Suudaan, tani waxay la macno noqon kartaa taageero dibadeed oo mudnaanta siiya danaha juqraafiyeed marka loo eego muhiimada bini'aadantinimo, taasoo sii adkeynaysa xaalad horeba u liidatay.
XIGASHO: TRT World
