Dünyanın hər yerindən gәlәn müsəlmanlar anım mәrasimi üçün bir araya gәldilәr. Tәdbirә skripka, zərb və Yaxın Şərqin ənənəvi aləti olan qanunda ifa olunan musiqilәr rәng qatdı. Ansamblın ifa etdiyi melodiyalar arasında tarixə dərindən öz tәsirini göstәrmiş melodiya da var idi.

Bu, "Madha Morisko"dur. Bu әsәr XVI-16 əsrdə Rekonkista hәrәkatından sonra xristianlığı qәbul etmәyә məcbur edilən moriskoların hekayәsindәn bәhs edir. Məhəmməd peyğəmbərin doğumunu yad edən bu әsәr 1882-ci ildə İspaniyanın Saraqosa şəhərindəki bir evdə tapılıb. XVII-17 əsrə aid olan əlyazma tavanda tapılmışdı. Ev sahibi onu moriskolar sürgün edilməzdən əvvəl gizlətmişdi.

Moriskoların hekayəsi Əndəlüs irsi üçün çox vacibdir. Onların cəsarəti olmasaydı, İspaniyadakı İslam mədəniyyəti yox ola bilәrdi. Bunu anlamaq üçün 1492-ci ilə qayıtmalıyıq. İspaniyadakı müsәlmanların son qalası olan Qranada süquta uğradıqda Kral Ferdinand və Kraliça İzabellanın qüvvələri şəhəri ələ keçirdi. Bu təxminən səkkiz əsrlik müsəlman hakimiyyətinә son qoydu. Əvvəlcə İspaniyadakı müsəlmanlara müəyyən şərtlərlə qalmağa icazə verildi, lakin bu dözümlülük uzun sürmədi. 1502-ci ildə imzalanan fərman müsəlmanları ya xristianlığı qəbul etməyə, ya da İspaniyanı tərk etməyə məcbur etdi. Qalanlar ‘‘morisko’’ adlandırıldı və bir çoxu gizlincə dini vәzifәlәrini icra etmәyә davam etdi.

Tarixçi Mercedes Qarsiy a-Arena bildirib ki, bu, məcburi assimilyasiyanın başlanğıcı idi. Moriskoların kimliyini silmək üçün sistematik bir səy. Onlar öz mədəniyyətlərindən, dillərindən və hətta ədəbiyyatlarından məhrum edildilər. Fəlsəfə, tarixi və tibb haqqında kitablar bəzən sahiblərinə qaytarılır, digərləri isə yandırılırdı.

Bu təzyiqə baxmayaraq, moriskolar müqavimət göstərmək üçün yollar tapdılar. Onlar "aljamiado" qrafikasından istifadә ediblәr. Bu yolla onlar öz inanc və ənənələrini gizli şəkildə qoruya bilərdilər. Saraqosada bərpa zamanı tapılan "Madha Morisko" əlyazması "aljamiado" qrafikasında yazılmışdı. Bu, onların zəkasının sübutu idi.

Bu, moriskoların öz mədəniyyətlərinin, ədəbiyyatlarının və dillərinin elementlərini xilas etmək üçün istifadə etdikləri metodlardan biri idi. Bu mətnlər arasında bədii əsərlər və ya Həcc ziyarəti üçün səyahət marşrutlar, eləcə də qısa şeirlər var idi. Qarsiya-Arena qeyd edir ki, bu mətnlər bizə moriskoların dözümlülüyü və irsini qorumaq üçün apardıqları səssiz mübarizənin sübutudur.

Bu gün bu hekayə İntibah dövrünü yaşayır. Müsəlman icmaları xüsusilə Cənubi İspaniyadakı Əndəlüs kökləri ilə yenidən əlaqə qururlar. Bir zamanlar XV əsrdə müsəlmanlar üçün sığınacaq olan Alpuxarras dağları indi Əndəlüs tarixi və mədəniyyətindən ilham alan insanlar üçün müqəddəs bir yerə çevrilib.

2018-ci ildə qurulan Azahara International bu dağlarda yerləşir. Bu mәrkәr düşünmək və əlaqə qurmaq üçün məkan təmin edir. Əndəlüs mədəniyyəti İslam və İspan təsirlərinin qarışığından ibarәtdir. Bu mədəni dirçəliş həmin ortaq tarixin yenidən kəşf edilməsi və qeyd edilməsi ilə bağlıdır.

Qranadada yaşayan ispan müsəlmanı Dina Hind Zarif Kosera Lanxarondakı tədbirdə 'Madha Morisko' mahnısını dinləməkdən zövq alanlar arasında idi. O, müxtəlif keçmişlәrә malik insanların bu zəngin mədəni irsə heyran qalaraq Qranadaya necə cəlb olunduğunu müşahidə etdi.

Hazırda Qranadada yaşayan Britaniya mәnşәli  musiqiçi Əli Kiler də bu dirçəlişin şahidi olur. Əli ‘’Al Fridaus Ensemble’’ adlı musiqi qrupuna rəhbərlik edir. Qrupun "Noor" adlı albomu - ərəbcə "işıq" mənasına gәlir. Qrup moriskolar tərəfindən yazılmış bir şeirin misralarını öz üslublarında yenidən tərtib edib vә  moriskoların hekayəsini böyük  auditoriyalara çatdırır.

Əndəlüsün gücü davam edir. Bu tarix sadəcə keçmişə aid bir şey deyil, bu gün də şәxsiyyәtimizin bir parçasıdır. Moriskoların hekayəsi, onların dözümlülüyü və mədəniyyəti bütün dünyada bir çox insana ilham verməyə davam edir.