Dini və ictimai mövzuları əhatə edən illik huzur mühazirələri 1924-cü ildə xilafətin sona çatması ilə bu adət ləğv edilənə qədər bir əsrdən çox Osmanlı sultanlarının hüzurunda keçirilirdi.
Osmanlı İmperatorluğunun 600 ildən çox varlığını davam etdirməsinin ən mühüm səbəblərindən biri də İslamı öz idarəçiliyinin ayrılmaz bir hissəsi kimi görməsi idi. Türklərin rəhbərlik etdiyi imperiya 1517-ci ildə Abbasilər sülaləsindən Müsəlman Xilafətini aldıqdan sonra sürətlə genişləndikcə, həm ictimai, həm də dini məsələlərdə elmi konsensusa böyük əhəmiyyət verdi.
Buna görə də 1759-cu ilə qədər “Hüzur-i Hümayun mühazirələri” anlayışı rəsmi forma aldı. Ramazan ayında Osmanlı Sultanının hüzurunda keçirilən bu dərslər iştirakçı xüsusiyyətə malik idi; Müsəlman alimləri müxtəlif Quran ayələrini təfsir edir, tələbələrin və digər dinləyicilərin suallarını cavablandırırdılar.
İllik hüzur mühazirələri adətən Osmanlı İmperiyasının ən yüksək iqamətgahı olan İstanbulda Topqapı sarayında keçirilirdi. Bu ənənə 1924-cü ildə xilafətin ləğvi ilə tarixdən yox olana qədər 165 il davam edib.
Həssas dini mövzularda dərslərin təşviq edilməsi ideyası Osmanlı İmperiyasının hələ quruculuq mərhələsində olduğu dövrə gedib çıxır. Sultanlar elmi və dini həyatı canlandırmaq, dövlətin İslam dəyərlərinə riayət etməsini təmin etmək üçün alimlər və dini liderlərlə görüşlər keçirdilər.
Bu səbəbdən Osmanlı sultanları öz tələbələri ilə birlikdə dövrlərinin tanınmış din alimlərini də saraylarına dəvət etməyə önəm verirdilər. Hətta bəzilərini özlərinə xüsusi müəllim kimi qəbul edirdilər.
1451-1481-ci illər arasında imperiyanı qəti hərbi qələbələrlə idarə edən Fateh Sultan Mehmed (II Mehmed) bu konsensus yaratmaq ənənəsini yeni səviyyəyə qaldırdı. O, bu cür müzakirələrdə iştirak edilməsini zəmanət altına aldı və Osmanlı cəmiyyətində həm dini, həm də elmi fikrin təşviqinə böyük önəm verdi.
Bəs dini dərslər necə keçdi?
İlk dərs zöhr və ikindi namazları arasında ən azı altı alimin iştirakı ilə baş tuturdu. Bu dərslərin “Hüzur-i Xümayun dərsləri” adlandırılmasının səbəbi sultanın hüzurunda keçirilməsi idi.
Tarix boyu bu qədər uzun müddət müntəzəm olaraq davam edən dini və mədəniyyət dərslərinin keçilməsi olduqca nadirdir.
Hüzur dərslərində mühazirə oxuyan alimlərə “mükərrir” (bir mövzunu izah edən şəxs), dərslərin məzmununu müzakirə edən və sual verən alimlərə isə “həmsöhbət” deyilirdi. Namizədlərin hər biri üçün beş həmsöhbət olurdu. Lakin mühazirəçilərin sayı, mühazirələrin günləri, saatları və müddəti zaman-zaman dəyişirdi.
Bütün fəaliyyətlər fətva vermək səlahiyyətinə malik ən yüksək kadr olan Şeyxülislam tərəfindən idarə olunurdu. İllik tədbirdə təfsir olunacaq surə və ayələr Ramazandan on beş gün əvvəl Şeyxülislam tərəfindən elan edilirdi. Daha sonra bu ayələrlə bağlı suallar hazırlanırdı.
Dərslər tam elmi sərbəstlik şəraitində keçirdi. Bir ayə mükərrir tərəfindən oxunub təfsir edilir, sonra isə müraciət edənlərin suallarına cavab verilirdi. Sultan mühazirələrdən tutmuş müzakirələrə qədər hər şeyi dinləyirdi. Əksər alimlər təqdimatlarını 13-cü əsrdə yaşamış fars hüquqşünası, ilahiyyatçı və Quran təfsirçisi Qadi əl-Baydavinin əsərləri əsasında hazırlayırdıar.
Bu hadisəni bu qədər əhəmiyyətli edən alimlərin Quran ayələrini hədislər (Məhəmməd peyğəmbərin kəlamları), fiqh və tarixi ilə coğrafi kontekstdə şərh etmələri idi. Bu, Osmanlı sülaləsində həm rasional, həm də mənəvi düşüncəni inkişaf etdirən dürüst və intellektual ciddi fəaliyyət kimi diqqəti cəlb edirdi.
Sülh mühazirələrində iştirak edən alimlərin sultan tərəfindən hədiyyələrlə mükafatlandırılması adi hal idi.
Yığıncaqların keçirildiyi yer sultan tərəfindən müəyyən edilirdi. Burada mükərrir sultanın sağında, həmsöhbətlər isə mükərririn yanında yarımdairə şəklində əyləşərdilər.
Sultanın hüzurunda dərsləri dinləyəcək kişi və qadınların adları Sultan tərəfindən təsdiq edilirdi.
II. Əbdülhəmidin dövründə Ramazan ayında həftədə iki gün Yıldız Sarayında dərslər keçirilirdi. Bəzi siyasətçilər də dəvət olunurdu.
Sultan Vəhdəddin və xəlifə Əbdülməcid Əfəndinin dövründə Dolmabahçe sarayında dərslər davam etdirilirdi. Son mühazirə 1923-cü ilin mayında keçirilib.
İstanbul Universitetinin Kitabxanasında, ehtimal ki, Yıldız Sarayı Kitabxanasından gələn əlyazma və bəzəkli iyirmidən çox “Hüzur dərs defteri” var.
Hazırda Ramazan ayında Mərakeş Sultanının hüzurunda üsul və məzmun baxımından Osmanlı hüzur dərslərinə bənzər dərslər keçirilir. Bu mühazirələr ərəb və ingilis dillərində “Aldurus Alhasania” adı ilə nəşr olunur. Bu tədbirə Türkiyə də daxil olmaqla bütün İslam ölkələrindən din alimləri dəvət olunur.
