Lebanon is reclaiming sovereignty after decades of Syrian dominance and Hezbollah's control. As Assad's regime falls, the region faces new challenges and opportunities to rebuild trust and democracy.
Ливан Сириянын ондогон жылдык үстөмдүгүнөн жана Хизбулланын көзөмөлүнөн кутулуп, өзүнүн эгемендигин калыбына келтирүүдө. Асад режиминин кулашы менен аймак ишенимди жана демократияны калыбына келтирүү үчүн жаңы кыйынчылыктарга жана мүмкүнчүлүктөргө туш болууда.
"Дубалдардын кулагы бар" Орто жаштагы көптөгөн ливандыктар үчүн үрөй учурган бул сөз Сирия режиминин тушундагы жашоону аныктаган кеңири жайылган коркунучту чагылдырат.
Негизсиз камакка алуулар, саясий оппоненттердин дайынсыз жоголушу жана тынымсыз зордук-зомбулук менен коркутуулар Ливанда коңшу Сирия органдары тарабынан таңууланган коркуу маданиятын жаратты.
Сириянын аскерлери 1976-жылдын 1-июнунда Ливандагы жарандык согушка тынчтык орнотуучу катары кийлигишип жатабыз деп Ливанга кирген. Бирок алардын катышуусу согуш аяктагандан кийин да уланды жана Сирия дээрлик 30 жыл бою Ливанга олуттуу аскердик жана саясий көзөмөл жүргүздү.
Сириялык күчтөр башкарган текшерүү пункттары Ливандын жалпысында көбөйүп, цензура кеңири жайылган жана Сирия армиясы тарабынан камакка алуулар негизинен христиандардын камактагы лидери Самир Геажанын жактоочуларын, сүргүндөгү армия генералы Мишель Аунду жана Триполи сыяктуу сунниттердин чептерин бутага алган.
Таиф келишими
Ливандагы жарандык согуш расмий түрдө 1989-жылы Таиф келишимине кол коюлгандан кийин 1990-жылы аяктаган. Келишим тынчтык орнотууну көздөгөнүнө карабастан Сириянын Ливандагы үстөмдүгүн бекемдеген.
Макулдашуу маанилүү реформаларды алып келди, алар маронит президенттин ыйгарым укуктарын сунни премьер-министрине өткөрүп берип, бийликтин тең салмактуу бөлүштүрүлүшүн камсыз кылды. Ливандын сектанттык саясий системасын кайра түзүп, христиандар менен мусулмандардын ортосунда бирдей өкүлчүлүктү камсыз кылды. Ошондой эле согушкерлердин куралсыздануусуна шарт коюлду, бирок Хизбулла Израилдин оккупациясына каршылык көрсөткөндүктөн бошотулду.
Келишимде Сириянын 14 миңдей аскерин акырындык менен чыгарып кетүү көздөлгөн, бирок аларга убактылуу ыйгарым укуктар берилди. Сирия муну өлкөнүн үстүнөн көзөмөлүн бекемдөө үчүн колдонду.
Израиль түштүктү басып алып, Сирия Ливандын калган бөлүгүнө жана анын экономикасына үстөмдүк кылды. Согуштан кийинки реконструкция байлыктын Сирия бийлигинин жетекчилиги астында аскер башчылары менен саясий элиталардын ортосунда бөлүштүрүлүшүнө алып келди.
Рафик Хариринин өлтүрүлүшү
Бул мезгилде 1990-жылдары ишкер жана премьер-министр Рафик Харири Ливанды күчтүү, көз карандысыз мамлекет катары кайра курууну жана аны баскынчылардын моюнтуругунан бошотууну максат кылган.
Бирок бул көз караш аны Сирия менен беттештирди. Хариринин Ливандан бардык чет элдик аскерлердин чыгарылышын жана куралдуу топтордун куралсызданышын талап кылган БУУнун 1559-резолюциясын колдошу акыры анын өлтүрүлүшүнө алып келди.
Хариринин 2005-жылдын 14-февралында Хизбулланын мүчөсү Селим Айяш тарабынан өлтүрүлүшү элди дүрбөлөңгө салып, Сириянын гегемониясын токтотууну талап кылган 14-март кыймылын тутандырды. 2005-жылы 26-апрелде жергиликтүү жана эл аралык күчтөрдүн катуу кысымы астында Сирия армиясы Ливандан чыгып кетти.
Бул жеңишти бардыгы бирдей майрамдаган жок. Өзгөчө Сирия бийлигинин астында өнүккөн кээ бир ливандыктар үчүн бул чыгарып кетүү таштап кетүү сезимин жаратты.
Сириянын Ливандагы дээрлик отуз жылдык бар болушунда көптөгөн адамдар камсыз кылынган туруктуулуктан жана патронаждык тармактардан пайда көрүштү. Бул тармактар жумуш орундарынын өсүшүн, саясий альянстарды жана экономикалык мүмкүнчүлүктөрдү жеңилдетти, бирок көбүнчө Сириянын кызыкчылыгына ылайыктуу болгондорго артыкчылык берилди.
2005-жылы Сирия армиясынын чыгарылышынын натыйжасында пайда болгон бийлик боштугун Хизбулла тез арада толтурду. “Хизбулла” алгач 1982-жылы Израилдин Ливандын түштүгүндөгү оккупациясына каршылык көрсөтүү кыймылы катары түзүлгөн.
Бирок Ливандын расмий саясий системасынын тышында калып, 1992-жылдагы парламенттик шайлоого чейин өкмөткө кирген эмес. Бул шайлоолор, христиандардын кеңири масштабдуу бойкот жана сүргүн же камакка алууларынын себебинен жокко чыгарылышы менен жыйынтыкталды.
Саясий турмушка катышуу менен Хизбулла каршылык көрсөтүү тобунан маанилүү саясий күчкө айланды.
Сирия төңкөрүшү
2004-2013-жылдар аралыгында Ливанда журналисттер Самир Касир жана Гебран Туэни сыяктуу ысымдар менен бирге Пьер Гемайел жана Мухамед Чатах сыяктуу саясатчылар бутага алынган бир катар саясий өлтүрүүлөр болду.
Ал эми 2011-жылы Сирия революциясы башталган. 14-март кыймылы, Сириядагы оппозициялык топтор менен биригип, Башар Асад режимин жок кылууну талап кылган.
Жарандык согуш жүрүп жаткан мезгилде эки миллиондон ашык сириялык качкын Ливанга баш калкалаган. Бул абал өлкөнүн ансыз да алсыз инфраструктурасына чоң жүк болду. 2012-жылы Сирия режиминин алсырашы учурунда Ирандын революциялык сакчыларынын колдоосу менен Хизбулла режимди сактап калуу үчүн аскердик жактан кийлигишти.
Бул абал Ливандын аймактык кагылышууларга тартылышына алып келди жана Хизбулланын Ливан саясатындагы үстөмдүгүн бекемдеди.
Ливан башкаруусу
Бул абал Асад режиминин өмүрүн узартса, 12 жылдан кийин 2023-жылдын 7-октябрында башталган Израилдин кол салууларынан кийин Хизбулла «Фронттун биримдиги» аты менен Палестинанын каршылык көрсөтүү тобуна колдоо көрсөткөнүн жарыялады. Бирок бул чечим апаат менен аяктады. Өткөн жылы Израилдин чабуулдары Хизбулланын жетекчилигин жок кылып, топтун таасирин бир топ алсыратты.
Бул окуялардан кайрат алган Сирия оппозициясы аз каршылык көрсөтүү менен Идлибден Халепке жылып, акыры Асад режимин кулатты.
Ливандагы бурулуш чекит
Бул абал Ливан үчүн тарыхый бурулуш дегенди билдирет. 2025-жылдын 9-январында жарандык согуш аяктагандан бери Ливан Сириянын саясий кийлигишүүсүз биринчи президенттик шайлоого даярданууда.
Ондогон жылдар бою Ливандын президенттери көбүнчө Сириянын макулдугу менен шайланып келген, ал тургай алардын мөөнөтү конституцияны бузуу менен узартылган. Бул алдыдагы шайлоо эгемендүүлүктүн жана демократиялык өкүлчүлүктүн жеңишин билдирет.
Өткөнгө каршы туруу
Асад режиминин кулашы ливандыктар үчүн саясий эркиндикти гана билдирбестен, өткөндүн травмаларын кайра ачат. Миңдеген үй-бүлөлөр дайынсыз жоголгон жакындарынын тагдырына жооп издеп жатышат. Эркиндикке чыккан туткундар режимдин ырайымсыздыгын ашкерелеп кээ бирлерине жеңилдик берсе, кээ бирөөлөр үчүн жоготууларды тереңдетти.
Алсыраган Хизбулла
“Хизбулланын” алсырашы Ливандагы демократиялык прогресске жол ачты. Мишел Аундун президенттик мөөнөтү 2022-жылдын октябрында аяктагандан бери, Хизбулла жана анын өнөктөштөрү Эркин Патриоттук Кыймыл жана Амал кыймылы жаңы президентти шайлоого жолтоо болуп, саясий системаны шал кылды.
Бирок Хизбулланын аскердик таасири, Сириядагы жеткирүү чынжырлары жана Ливандагы базаларынын кыйрашы менен кыйла азайды. Бул өзгөрүү, Ливандагы Сирия жактоочусу революциячыл күчтөр тарабынан өлкөнүн мекемелеринин үстүнөн үстөмдүгүн азайтуу мүмкүнчүлүгү катары эсептелүүдө.
Эгер Сириянын жаңы администрациясы өзүнө алган милдеттенмелерин аткара алса, Ливан-Сирия мамилелеринде тарыхый өзгөрүү үчүн негиз түзүлүшү мүмкүн. Бул өткөөл мезгил Ливанга да, Сирияга да көп жылдык кастыктан кийин кызматташтыкты жана ишенимди калыбына келтирүүгө мүмкүндүк берүүдө.
Тынчтыкка жана адилеттикке умтулуу
Бирок туруктуу тынчтыкты жана стабилдүүлүктү камсыз кылуу үчүн өткөөл мезгилдеги адилеттүүлүккө жана жоопкерчиликке көңүл буруу зарыл. Эки өлкө тең өтмүштүн азаптары унутулбаган, тескерисинче адилеттүү жана кеңири камтылган келечек үчүн негиз түзө турган процессти ишке ашырышы керек.
