Мың жыл бұрын әлемнің радиусын есептеу үшін үлкен қиял күші керек еді. Бұл жетістіктікке жету үшін тригонометрия мен алгебраны бірлестірген 10-ғасыр Ислам әлемінің математика саласындағы ұлы тұлғасы Әбу Рейхан әл-Бируни болды.
Бирунидің ғылыми мұрасы ғасырлар бойы ғалымдар мен математиктерге шабыт көзі болып келеді және оның аты әлі күнге дейін құрметпен еске алынады.
Атақты тәжік академик Бобожон Ғафуров 1975 жылы ЮНЕСКО Курьеріндегі мақаласында Бируниді «Өз уақытынан алда болғаны соншалықты, тіпті ең жарқын жаңалықтарын да өз дәуіріндегі көп білімді адам түсінбеді» деп сипаттады. Ал ғылым тарихы саласының негізін қалаушы Джордж Сартон 11-ғасырды “Бируни дәуірі” деп атады.
Бируни сияқты ғұламалар көбінесе ғылыми және математикалық туындылар араб тіліне аударылған уақытта дүниеге келген. Белгілі бір жасқа келгенде әртүрлі өркениет пен ғасырлардан келген ғалымдардың дамытқан ұғымдарымен де таныс болды. Бируни вавилондықтар мен римдіктердің ғылыми әдебиетінен бастап астрологияға дейін көптеген салада білім алған. Исламның алтын ғасырындағы барлық мұсылман білімділері сияқты ол да білімге құштар болды.
Түрік профессоры Фуат Сезгиннің айтуынша 27 жасар Бируни мен 18 жасар Ибн Сина арасында интеллектуалды тұрғыдан мықты талқылаулар өтті. Екі ұлы ақылдың «Жарықтың таралуы және өлшемі» тақырыбын тереңінен талқылағаны белгілі. 2018 жылы қайтыс болған Сезгин бұл талқылаулардың сапасы ерекше болғанын, тіпті бүгінгі таңда да осы деңгейге жететін талқылаулардың болмағанына сенеді.
Сезгин бұл тарихи талқылаулардың кейбірінің мазмұнын зерттей отырып, екі ғалымның жылу мен сәуле туралы пікір алмасқанын байқағанын айтты. Екі ғалым да ұқсас қорытындыға келген: жылу қозғалыспен, суық болса тыныштықпен өндіріледі және сондықтан Жердің экваторы ыстық, екі полюсы суық болады. Олардың тағы бір талқылаған тақырыбы күн сәулелерінің таралуы болды. Бируни жарықты және жылуды материалдық емес нәрселер ретінде көріп, жылу сәулелердің ішінде бар екеніне сенді.
Ибн Сина одан да ары қарай барып, жылу өздігінен таралмайтынын, бірақ күн сәулелерінің қозғалыстағы кемеде отырған адам сияқты оларды таситынын айтты.
Ағылшын тарихшысы Макс Майерхоффтың айтуынша Бируни — ғаламдық құрметке ие мұсылман ғүламалар қауымдастығының ең көрнекті есімдерінің бірі, ол әртүрлі саладағы үлестері үшін оған «Ұстаз» атағын берді.
Бирунидің ең назар аударарлық жетістігі әлемнің радиусын қалай есептегені деп айтуға болады. Бируни ең алдымен Пәкістанның Пенджаб аймағындағы Нанданә қамалының маңындағы бір төбенің биіктігін өлшеді. Содан кейін көлденең сызықты өлшеу үшін төбеге өрмеледі. Тригонометриялық және алгебралық теңдеулерді пайдалана отырып, 3928,77 ағылшын миліне тең санды тапты; бұл қазіргі әлем радиусымен шамамен 99% сәйкес келеді.
Бируни есептеулеріне сүйене отырып, басқа ғұламалардан бөлек әлемнің Күн айналасында айналу мүмкіндігін де ойлады. Бірақ Бируни логикасына және инстинкттеріне сенгені соншалықты, Күннің қозғалыстары туралы кең ауқымды жазбалар жазды. Сонымен қатар ол астрономиялық құралдар ойлап тапты. Ол әлемнің қалай айналатынын түсіндіре отырып, әлемнің ендік пен бойлығын дұрыс есептеді. Ол теорияларын және бақылауларын «Әл-Әсарү әл-Бакыә» атты кітабында жазды. Сондай-ақ Бируни Христиандар дәуірі деп те аталатын б.з.д. 1000 жылы күнтізбе жүйесінің қалай жүзеге асқанына қатысты зерттеу жазды.
Сонымен қатар Бируни бағыт табудың әртүрлі жолдарын ашып, мезгілдердің басталуын дәл анықтау үшін математикалық әдістерді дамытты.
Бируни 1019 жылдың 8 сәуіріндегі күн тұтылуы мен 1019 жылдың 17 қыркүйегіндегі ай тұтылуын бақылады. Алғашқысын Кабул мен Кандахар қалалары арасында таулармен қоршалған Ләмған аңғарында көрген ол былай жазды: «Күннің шамамен үштен бір бөлігінің тұтылғанын және содан кейін тұтылудың азайғанын көрдік».
Газнадағы ай тұтылуын бақылап, белгілі жұлдыздардың толық биіктігі туралы нақты мәліметтер берді. Сондай-ақ ол Құс жолын сансыз бұлыңғыр жұлдыз бөліктерінен құралған жинақ ретінде сипаттады.
Бируни «Китабү-т-Тефһим фи Эваили Сібабәт-эт-Тенжім» атты кітабында математика мен астрономия бойынша жасаған жұмыстарын қысқаша сипаттады. Бұл кітапты 1934 жылы Рамзай Райт аударды.
Бирунидың физикаға қосқан үлестері арасында серіппелер және көптеген металл мен бағалы тас минералдарының он сегіз элементі мен қосылыстарының нақты салмақтарын анықтау бойынша жұмыстар бар. «Китабү-и-Жемәхир» атты кітабы түрлі бағалы тас минералдарының қасиеттерін қарастырады. Сонымен қатар ол тригонометрияда көшбасшы болды. Шеңбер көлеңкелері мен арналары бойынша жұмыс істеді, бұрышты үшке бөлу әдісін ойлап тапты. Орналасу принципін егжей-тегжейлі қарастырған ол сонымен қатар үнді сандарын зерттеді.
Геология және география салаларында геологиялық атқылаулар мен металлургияға үлес қосты. Табиғи ресурстар мен артеезиен құдықтарының жұмысын коммуникация қақпаларының гидростатикалық принципімен түсіндірді. Ғылыми жұмыстарына байланысты Бируни геодезияның негізін қалаушы деп аталды.
Бирунидің өмірі
Бируни Харезмде дүниеге келді, 973-1048 жылдар арасында өмір сүрді. Жас кезінде отанын тастап, Иран мен Өзбекстанға саяхаттады. Кейін Газналы Махмуд Бухара әмірлігін жаулап алғаннан кейін Газналы әулетінің астанасы болып табылатын, бүгінгі Ауғанстандағы Газнаға көшті.
Бируни Үндістанды басқарған атақты мұсылман патшасы Махмуд Газнавий мен оның ұлы Сұлтан Месудпен жақын қарым-қатынаспен танымал. Оның білімінен және атақ-даңқынан әсерленген Сұлтан Махмуд Газнавий Бируниді Үндістанға жасаған саяхаттарында бірнеше рет өзімен бірге алып жүрді. Бируни 20 жыл бойы Үндістанның көптеген жерін аралады және даналардан үнді философиясы, математика, география және дін сабақтары алды. Оның орнына оларға грек және мұсылман ғылымдары мен философиясын үйретті.
Бируни Ислам ілімін ғылыми білімінің негізгі тірегі деп санап, білім ізденісін былайша қорытындылады: «Астрономия мен геометриядағы тәжірибем және физикадағы тәжірибелерім маған шексіз күшке ие жоспарлаушы ақыл болуы керек екендігін көрсетті. Астрономиядағы жаңалықтарым ғаламда тек физикалық және материалдық себептермен түсіндіріле алмаған шығармашылық жүйе мен мұқият бақылауды дәлелдейтін фантастикалық күрделіліктер бар екенін көрсетті».
Ол ешқашан жұмыстарын атақ, бедел немесе материалдық пайда табу құралы ретінде пайдаланбады. Сұлтан Месуд оған энциклопедиялық еңбегі «Әл-Канун-әл-Месүдий» үшін үш жүк күміс тиын жібергенде Бируни патшалық сыйлығын «Білім үшін білімге қызмет етемін, ақша үшін емес» деп мейірімділікпен қайтарып берген.
