«Қабырғаның құлағы бар». Көптеген орта жастағы ливандық үшін бұл қорқынышты сөз. Сирия режиміндегі өмірдің қорқынышты көрінісі.

Заңсыз қамауға алу, саяси қарсыластардың жоғалып кетуі және тұрақты зорлық-зомбылық қорқытулары Ливанда көршілес Сирия билігі енгізген қорқыныш мәдениетін тудырды.

Сирия әскерлері 1976 жылы 1 маусымда Ливандағы азаматтық соғысқа бітімгершілік күш ретінде араласамыз деп Ливанға кірді. Бірақ олар соғыс аяқталғаннан кейін де Ливанда қалып,  30 жылға жуық әскери және саяси бақылау жүргізді.

Сириялық күштер басқаратын бақылау бекеттері Ливан бойынша топтастырылды. Цензура кең таралып, Сирия армиясы тарапынан тұтқындаулар,  әсіресі түрмедегі христиан көшбасшысы Самир Гегеа, қуғындағы армия генералы Мишель Аун және Триполи сияқты сунниттік бекіністердің жақтастарын нысанаға алды.  

Таиф келісімі

Ливандағы азаматтық соғыс 1989 жылы Таиф келісіміне қол қойылғаннан кейін 1990 жылы ресми түрде аяқталды. Келісім бейбітшілік орнатуды көздесе де, Сирияның Ливандағы үстемдігін нығайта түсті.

Келісім марониттік президенттің өкілеттіктерін сунниттік премьер-министрге ауыстырып, маңызды реформалар әкелді. Ол Ливанның секталық саяси жүйесін қайта құрылымдады, христиандар мен мұсылмандар арасында тең өкілдік етуді қамтамасыз етіп, жасақтардың қарусыздануын талап етті. Бірақ Хизбулла Израиль басқыншылығына қарсылық танытқандықтан босатылды. 

Келісім шамамен 14 000 сириялық күшті біртіндеп шығаруды көздеді, бірақ оларға уақытша билік берілді. Сирия мұны елдегі бақылауды нығайту үшін пайдаланды.

Израиль оңтүстікті басып алса, Сирия Ливанның қалған бөлігіне және оның экономикасына үстемдік етті. Соғыстан кейінгі қалпына келтіру Сирия билігінің басшылығымен әскери қолбасшылар мен саяси элита арасында байлықтың бөлінуіне әкелді.

Рафик Хариридің өлімі

Осы кезеңде 1990 жылдардағы кәсіпкер әрі премьер-министр Рафик Харири Ливанды күшті, тәуелсіз мемлекет ретінде қайта құруды және оны басқыншылардың үстемдігінен құтқаруды мақсат етті.

Бірақ бұл оны Сириямен бетпе-бет келтірді. Хариридің Ливаннан барлық шетелдік әскерлерді шығаруды және қарулы жасақтарды қарусыздандыруды талап ететін БҰҰ-ның 1559 қарарын қолдауы ақыры оның өліміне әкелді.

2005 жылы 14 ақпанда Хизбулла мүшесі Селим Айяштың Харириді өлтіруі елді дүр сілкіндірді және 14 наурызда Сирия гегемониясын тоқтатуды талап еткен қозғалысқа себеп болды. 2005 жылы 26 сәуірде жергілікті және халықаралық қысыммен Сирия армиясы Ливаннан шығарылды.

Бұл жеңіс сәтін бәрі бірдей тойлаған жоқ. Кейбір ливандықтар үшін әсіресе Сирия билігі кезінде көтерілген адамдар үшін әскерді шығару жалғыздық сезімін тудырды.

Сирияның отыз жылға жуық Ливандағы басқыншылығы кезінде көптеген адам тұрақтылық пен қамқорлық желілерінің пайдасын көрді. Бұл желілер бизнестің өсуіне, саяси альянстарға және экономикалық мүмкіндіктерге ықпал етті. Көбінесе Сирия мүдделеріне сай келетіндерге басымдық берілді.

2005 жылы Сирия армиясының шығарылуынан туындаған биліктегі босаңсуды Хизбулла тез арада толтырды. Хизбулла алғашында 1982 жылы Ливанның оңтүстігіндегі израильдік оккупацияға тойтарыс қозғалысы ретінде құрылған болатын.

Алайда ол Ливанның ресми саяси жүйесінен тыс қалды және 1992 жылғы парламенттік сайлауға дейін үкіметке кірмеді. Бұл сайлау христиандардың ауқымды бойкотына және олардың саяси көшбасшылығын қуғынға немесе тұтқынға алу арқылы жоюға әкелді.

Саяси өмірге араласу арқылы Хизбулла өзін жай ғана содырлық тойтарыс тобынан маңызды саяси күшке айналды.

Сирия революциясы

2004-2013 жылдар аралығында Ливанда журналистер Самир Касир мен Гебран Туэнимен бірге Пьер Джемайел мен Мухамед Чатах сияқты саясаткерлерді нысанаға алған бірқатар саяси қастандықтар Ливанды дүр сілкіндірді.

2011 жылы Сирия революциясы басталды. 14 наурыз қозғалыс Сириядағы оппозициялық топтармен бірігіп, Башар Асад режимінің жойылуын талап етті.

Азамат соғысы кезінде екі миллионнан астам сириялық босқын Ливанды паналады. Бұл елдің онсыз да осал инфрақұрылымына үлкен қысым жасады. 2012 жылы Сирия режимінің әлсіреуі кезінде Иран төңкеріс сақшыларының қолдауымен режимді сақтап қалу үшін Хизбулла әскери әрекет жасады.

Бұл Ливанның одан әрі аймақтық қақтығыстарға кіруіне және Ливан саясатындағы Хизбулланың үстемдігін нығайтуға әкелді.

Ливанның төрағалығы

Бұл жағдай Асад режимінің өмірін ұзартқанымен, арадан 12 жыл өткен соң 2023 жылы 7 қазанда Хамас бастаған Израиль шабуылдарынан кейін Хизбулла «Майдандар бірлігі» деген атаулы Палестина қарсыласу тобына қолдау көрсеткенін жариялады. Бірақ бұл шешім апатпен аяқталды. Өткен жылы Израиль шабуылдары Хизбулла басшылығын жойып, топтың ықпалын айтарлықтай әлсіретіп жіберді.

Осы оқиғалардан күш алған сириялық оппозиция Идлибтен Алеппоға жылжып, ақырында Асад режимін құлатты.

Ливандағы жаңа кезең

Бұл жағдай Ливан үшін тарихи бетбұрысты көрсетеді. 2025 жылдың 9 қаңтарында азаматтық соғыс аяқталғаннан бері Ливан Сирияның саяси араласуынсыз өзінің алғашқы президенттік сайлауына дайындалуда.

Ондаған жыл бойы Ливан президенттері Сирияның мақұлдауымен сайланды. Тіпті олардың мерзімі конституцияға қайшы ұзартылды. Ал алдағы сайлау егемендік пен демократиялық өкілдіктің жеңісі болмақ.

Өткенмен жүздесу

Асад режимінің күйреуі ливандықтар үшін саяси бостандық қана емес, сондай-ақ өткеннің үлкен травмасы. Мыңдаған отбасы із-түссіз жоғалған жақындарының тағдыры туралы әлі де жауап іздеуде. Бостандыққа шыққан тұтқындар режимнің қатыгездігін әшкереледі. Басқалары үшін бостандық болса, енді біреулер үшін шығынды тереңдетті.

Әлсіреген Хизбулла

Хизбулланың әлсіреуі Ливандағы демократиялық прогреске жол ашты. 2022 жылдың қазан айында Мишель Аунның президенттік мерзімі аяқталғаннан бері Хизбулла мен оның одақтастары, «Еркін» патриоттық қозғалыс пен «Амал» қозғалысы жаңа президенттің сайлануына кедергі болып, саяси жүйені астан-кестен етті.

Бірақ Хизбулланың әскери ықпалы Сириядағы жеткізу тізбегі мен Ливандағы базаларының күйреуі салдарынан айтарлықтай төмендеді. Бұл өзгеріс Ливандағы Сирия жақтасы революцияшыл күштер тарапынан елдің мекемелеріндегі үстемдігін азайту мүмкіндігі ретінде қарастырылуда.

Егер Сириядағы жаңа үкімет өз міндеттемелерін орындай алса, Ливан-Сирия қарым-қатынасындағы тарихи өзгерістерге негіз болады.  Бұл өтпелі кезең Ливанға да, Сирияға да көптеген жыл бойы дұшпандықтан кейін ынтымақтастық пен сенімді қалпына келтіруге үлкен мүмкіндік.

Бейбітшілік пен әділеттілікке ұмтылу

Тұрақты бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін өтпелі кезеңдегі әділеттілік пен жауапкершілікке назар аудару қажет. Екі ел де өткен қайғы-қасіреттің ұмыттырмайтын, керісінше әділ әрі жан-жақты болашаққа негіз болатын үдерісті құруы керек.