Міндеті аяқталған Байден әкімшілігі мен жаһандық күн тәртібі Таяу Шығыс пен Украинадағы соғыстар сияқты дағдарыстармен айналысып жатқанда, басқа аймақтардағы, әсіресе Оңтүстік Кавказдағы қиындықтар еленбей қалған секілді.
Қазан айының бірінші аптасында Әзербайжан президенті Ильхам Әлиев Армения мен батыс елдеріне тарихи бетбұрыс кезінде Ереванды қаруландыру әрекеттері туралы қатаң ескерту жасады.
Әлиев 2020 жылы толығымен қираған және азат етілген жаңадан құрылған Джабраил қаласында қоныс аударған тұрғындар алдында сөйлеп тұрды.
Іс-шара барысында президент Әлиев батыс елдерінің Арменияға қару-жарақ жіберудегі мақсатын сұрады. «Әзербайжан үндемей ме, әлде жаңадан салынған ғимараттардың осы қарулармен қайта қирауын күте ме?» деп сұрады.
Ол сондай-ақ Әзербайжан өз елінің болашақ қауіпсіздігі мен дамуын қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды қабылдайтынын баса айтты. «Олар бір жағынан бейбітшілік туралы айтып, өтірік айтады, ал екінші жағынан ауқымды қару-жарақ жеткізуде », - деп қосты Әлиев.
Қыркүйек айында президенттің кеңесшісі Армения қарулы күштеріне Ирак-Кувейт соғысынан кейін Иракқа енгізілген шектеулер сияқты пропорционалды шектеулер енгізуді ұсынды.
Себебі Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық жүйеде Армения көрші елдерді күшпен басып алуға әрекеттенген бірнеше елдің бірі болды.
Әзербайжан шенеуніктерінің осы және осыған ұқсас мәлімдемелері Әзербайжан мен Арменияның жақында білдірген бейбітшілікке деген сақтық оптимизміне қайшы келеді және оған көлеңке түсіреді.
Бірақ бұл хабарламалар маңыздырақ және шынайы назар аударуға лайық.
Бейбіт шешімге деген нәзік үміттерге келіссөздердің баяу қарқыны және Арменияның милитаризациясының жалғасуы қауіп төндіреді. Әзербайжандық БАҚ Арменияға қару-жарақ жеткізілгенін жиі хабарлап отыр, көптеген Әзербайжандық сарапшы Армения қару-жарақ жинақтау мен ықтимал реванш үшін уақыт ұту мақсатымен келіссөздерге әдейі кедергі жасап отыр деп есептейді.
Басқа да қарама-қайшылықтар бар. Армения Әзербайжанның әскери бюджеті ЖІӨ-нің 14-15 пайызына жетті деп мәлімдесе, Ереванның өзі өткен жылмен салыстырғанда әскери шығындарын 46 пайызға арттырып, қару-жарақ саласындағы күш-жігерін одан әрі нығайтуда.
Жаһандық жағдайдың күрделілігіне қарамастан, Армения бір-бірімен қақтығысатын басқа аймақтардағы көздерден қару-жарақ сатып аалып отыр.
Франциядан «Цезарь» гаубицалары секілді қару және Америка Құрама Штаттарынан әскери көмек алумен қатар, БАҚ шілде айында Тегеран мен Ереванның 500 миллион долларлық қару-жарақ келісіміне қол қойғанын хабарлады.
Оның үстіне Армения Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы мүшесі ретінде Ресейден шабуылдау әскери техникасын алуды жалғастырды.
Толығырақ: Дипломатиялық айдында навигация: Әзербайжанның көтерілуі және Арменияның оқшаулануы
Бірінші соққыны Әзербайжан енгізе ме?
Армения арандататындай түрде қару-жарақ жеткізуін арттырып жатқанда, Әзербайжан алдын ала шабуыл жасауға талпынуы мүмкін.
Тіпті ЕҚЫҰ-ның Минск тобының бұрынғы америкалық тең төрағасы Джеймс Уорлик Арменияның Франциядан қару-жарақ сатып алуы Армения мен Әзербайжан арасындағы бейбіт келісімге қол қоюға жақын тұрған кезде қарым-қатынасты қиындатып жатқанын атап өтті.
Уорликтің айтуынша, Франция Армениямен кез келген қару-жарақ мәмілесін бейбіт келісімге қол жеткізгеннен кейін аяқтауы керек еді.
«Алдын ала шабуыл соғысы» түсінігі АҚШ-тың Ирак пен Ауғанстанға басып кіруіне дейін Буш әкімшілігінің ұлттық қауіпсіздік саясатына енгізілген кезде біршама бұрмаланған, бірақ ол «қорғаныс соғысынан» ерекшеленеді.
Түпкілікті айырмашылық уақытта. Алдын ала шабуыл соғысы жақын қауіптерді қарастырса, қорғаныс соғысы ұзақ мерзімді ықтимал қауіптерге бағытталады. Бұл айырмашылық өте маңызды, өйткені көптеген адам екеуін шатастырады.
Алдын ала шабуыл соғысы, әдетте, шұғыл қауіпке қатысты сенімді дәлелдерге негізделген "мәжбүрлі соғыс" ретінде қарастырылады және халықаралық құқыққа, әсіресе БҰҰ Жарғысының 51-бабына сәйкес заңды болып табылады.
Қорғаныс соғысы керісінше, стратегиялық есептеулерден туындайтын «таңдау соғысы» ретінде қарастырылады және оны қазіргі заманғы ғалымдар әдетте заңсыз агрессия ретінде қарастырады.
Арменияның қарулану талпыныстары мен бейбіт келісіміне қол қойылмаса, Әзербайжанның кез келген әскери әрекеті қорғаныс емес, алдын ала шабуыл болар еді.
Бұл Арменияның халықаралық деңгейде мойындалған Әзербайжан аумақтарын 30 жыл бойы оккупациялауымен одан әрі күшейтілді. Бұл оккупация Ереванның 2020 жылғы соғыста жеңілуімен ғана аяқталды, өз еркімен кетумен емес.
Сондықтан халықаралық құқыққа сәйкес, Екінші Қарабах соғысы БҰҰ Жарғысының 51-бабына сәйкес өзін-өзі қорғау әрекеті болды.
2020 жылғы соғыстан кейін президент Әлиев Әзербайжан Армениядан қандай да бір қауіп-қатер байқаса, Армения аумағында бұл қауіптерді жою үшін әрекет ететінін бірнеше рет ескертті.
Бірақ сонымен бірге ол Әзербайжанның Арменияға шабуыл жасау жоспары жоқ екенін баса айтып, үшінші соғыс болмайтынына кепілдік берді.
Жаңа бөлім
Заңды әскери нысандарға алдын ала шабуылдар Әзербайжан мен Армения арасындағы ұзаққа созылған қақтығыстың жаңа бөлімін ашуы мүмкін.
Бұған дейін барлық әскери операциялар Әзербайжанның халықаралық аренада мойындалған аумағында өтті.
Алайда болашақтағы қақтығыстар Армения жерінде болуы мүмкін. 2020 жылғы соғыс кезінде Әзербайжан армиясы Арменияның заңды аумағына кіруден аулақ болды және операцияларын тек Әзербайжан шекарасында шектеді.
Айрықша армяндар тығыз қоныстанған және бейбіт тұрғындарды қорғау үшін ресейлік бітімгершілік күштері орналастырылған Қарабахтағы аймақтарға кірмеуге тырысты.
Әскери мүмкіндіктеріне қарамастан, Әзербайжан бейбіт тұрғындарды құрбан етпеу үшін бұл аймақтардан аулақ болуды жөн көрді.
Бұдан басқа, 2020 жылғы соғыста Әзербайжанның операциялары тек Әзербайжандар тарихта басым болған аймақтарға бағытталды.
Арменияның заңды аумағында жасалған жалғыз соққы азаматтық аймақтардан алыстағы әскери нысанаға қарсы болды. 2020 жылдың 14 қазанында Әзербайжан Арменияда зымыран жүйесін жойды. Бұл зымыран жүйесі Әзербайжанның бейбіт тұрғындарын нысанаға алған болатын.
Бұл соққы зымыран жүйесі қақтығыс аймағынан алыстағы Гендже, Барда және Қараюсуфли сияқты қалаларды нысанаға алып, көптеген бейбіт тұрғынды өлтіргеннен кейін жаңа шабуылдар басталғанға дейін жасалды.
Бұл шабуылдар халықаралық тыйым салынған кассеталық оқ-дәрілер мен SCUD-B зымырандарын қолдануды қамтыған еді.
Кейінірек «Human Rights Watch» ұйымы армян күштерінің қақтығыс кезінде Әзербайжандық бейбіт тұрғындарға қарсы шабуылдар жасағанын растады.
Армения ҰҚШҰ-ның қауіпсіздік қолшатырына сүйеніп, өзінің шалғай елді мекендерге жасаған шабуылдары жазасыз қалады деп есептеді, өйткені ол Әзербайжан жауап бере алмайды немесе кез келген жауап Ресейді одақтасын қорғау үшін араласуға итермелейді деп ойлады.
Енді Армения қарулануын жалғастыра отырып, батыстан қолдау алу үшін Әзербайжан мен батыс арасында текетірес тудыруды мақсат етіп отырған секілді.
Екінші Қарабах соғысынан кейін Әзербайжанның Арменияның заңды территориясындағы жалғыз алдын ала шабуылы 2022 жылдың 12 қыркүйегінде болды.
Ол кезде Әзербайжан әскерлері Арменияның 1 миллиард доллардан асатын армяндық әскери инфрақұрылымын дәл басқарылатын оқ-дәрілер арқылы бейбіт тұрғындарға шығын келтірместен қиратты.
Ол кезде бұл инфрақұрылым Әзербайжанның осал және жаңадан азат етілген Калбажар және Лачын аймақтарына үлкен қауіп төндірген болатын.
Әзербайжанның негізгі алаңдаушылығы екі жақты: Франция, Үндістан, Иран және Америка Құрама Штаттарының қолдауымен Арменияны милитаризациялау және Армениядағы реваншисттік көңіл-күйдің өсуі.
Әзербайжан билігі мен БАҚ армян қауымдастығына да, Арменияның шетелдік қолдаушыларына да ескерту жасап отыр.
Өзара терең сенімсіздікке байланысты Әзербайжан Арменияның Қарабахқа қатысты жасырын жоспары жоқ екеніне кепілдік алу үшін екі негізгі талап қойды: Біріншіден Армения өз Конституциясынан аннексия туралы бапты алып тастауы керек. Екіншіден екі ел Минск тобын таратуға бірлесіп өтініш беруі керек.
Әзербайжан тек Арменияға ғана емес, батысқа да сенбейді.
2020 жылғы соғысқа дейін де Әзербайжанда батыстың Қарабах қақтығысына либералдық екіжүзділігіне деген сенім басым болған.
Бұл сенім Арменияның қарулануының артуы және Франция мен АҚШ сияқты елдерден алған қолдауымен одан әрі күшейдкүшейе түсті.
Әзербайжанды айыптау және ескерту бір бөлек, бірақ Әзербайжан территориясын басып алған елге қару-жарақ беру басқа нәрсе. Бұл аймақтағы бейбітшілік пен сенімді ілгерілетуге еш үлес қоспайды.
