Адамдар Айда же Марста азык зат өстүрө алган дүйнөнү элестетиңиз. Бул фантастика сыяктуу угулат, бирок акырындык менен чындыкка айланып баратат. Бул эпизоддо биз адамдарга башка планеталарда жашоого жана чарба жүргүзүүгө жардам бере турган жаңы ачылышты изилдейбиз. Түркиялык окумуштуулар Жерде жана космосто Schrenkiella parvula (Шренкиелла парвула) деп аталган өсүмдүктү сынап жатышат. Бул өсүмдүк космосто азык-түлүк өстүрүүнүн ачкычы болушу мүмкүн. Анда кантип болоорун билип алалы.                      Изилдөөнү жетектеген доцент Өзгүр Узилдайдын айтымында, адамдардын жашоосу өсүмдүктөргө көз каранды. Алар биз ансыз жашай албай турган эки нерсе; кычкылтек жана азык-түлүк менен камсыз кылат. Бирок, эгерде биз башка планеталарда жашагыбыз келсе, чоң маселе бар: бул "реголит" деп аталган топурак. Бул космосто табылган топурак түрү. Ал Жердеги топурактан такыр айырмаланат. Ал уулуу жана чөлдүү, зыяндуу туздар жана металлдарга толгон.

Өзгүр реголиттин үстүнкү катмарлары биз жеген өсүмдүктөрдүн тамырын өстүрүү үчүн өтө жыш экенин түшүндүрөт. Мындан тышкары, реголит сууну Жердин топурагындай кармабайт. Ал эми Жерден сууну ташуу өтө кымбатка тургандыктан, биз бул катаал шарттарда азык-түлүк өстүрүүнүн жаңы жолун табышыбыз керек.

Бул жерде Schrenkiella parvula (Шренкиелла парвула)  процесске кирет. Түркиянын Туз Көлүндө өскөн бул чыдамдуу кичинекей өсүмдүк туздуу шарттарда жакшы өсөт. Бул "галофит" деп аталган клеткаларында тузду сиңирип, сактай ала турган өсүмдүк түрү. Schrenkiella parvula (Шренкиелла парвула) экстремалдык чөйрөдө, ал тургай, хром, бор жана литий сыяктуу көптөгөн өсүмдүктөрдү өлтүрүүчү химиялык заттарга дуушар болгондо да жашай алат. Бул аны космостук айыл чарбасы үчүн мыкты талапкер кылат.

Бирок маселе жөн гана реголиттин курамында эмес. Жер бетинде сыналышы мүмкүн болбогон бир нерсе, бул өсүмдүктөр тартылуу күчү жок өсө алабы? Муну аныкташ үчүн, түркиялык окумуштуулар чечкиндүү кадам ташташты. 2024-жылдын 18-январында Түркиянын биринчи астронавты Алпер Гезеравжы Schrenkiella parvula өсүмдүгүнүн 50дөн ашуун уругун Эл аралык космос станциясына алып барды. Уруктар станциянын лабораториясында Айдын же Марстын шарттарына окшош шарттарда отургузулду. Бул өсүмдүк космосто өсө алабы? Аны билүү максат кылынган.

Ал иштеди! Уруктар өнүп чыгып, биринчи жалбырактарын чыгарышты! Окумуштуулар абдан кубанышты. Сегиз күндүн ичинде өсүмдүктөр күтүлгөндөн ашыкча өсүштү. Бирок бул экспериментте дагы бир кызыктуу нерсе бар эле; өсүмдүктүн тамырларынын кандайча өскөндүгү...
Көрдүңүзбү, Жерде өсүмдүктөр тамырларын ылдый өстүрөт, анткени алар тартылуу күчү менен багытталат. Бирок космосто тамырлар тартылуу күчүнүн жоктугунан күтүлбөгөн багыттарда өстү. Бирок, бул кыйынчылыктарга карабастан, өсүмдүк аман жана жакшы өскөн.

Жерге кайтып келердин алдында Гезеравжы космосто өстүрүлгөн үлгүлөрдү жыйнап, аларды -80 градус Цельсийде кайра кайтуу үчүн сактады. Үлгүлөр 29-февралда Эгей университетине жеткирилди. Окумуштуулар андан кийин космосто өстүрүлгөн өсүмдүктөрдү Жерде өстүрүлгөндөр менен салыштырып изилдешти. Алар өсүмдүктүн космосто Жердегидей күчтүү экенин билүүнү каалашкан. Эгер ийгиликтүү болсо, бул өсүмдүк космостук колонизациянын эң чоң көйгөйлөрүнүн бирин, космосто азык-түлүктү кантип өстүрүүнү чече алат.

Өзгүр Узилдай Шренкиелла парвуланы башка өсүмдүктөр үчүн топуракты даярдоо үчүн реголиттин үстүнө “каптоо өсүмдүгү” катары колдонууну сунуштайт. Бул өсүмдүк Ай жана Марстын тыгыз, уулуу реголитин талкалап, аны жашоону колдой турган топуракка айландырышы мүмкүн. Ал тургай, топурактын сууну кармоо жөндөмүн жакшырта алат, бул космостогу айыл чарба үчүн абдан маанилүү.

Демек, бул эмнени билдирет? Түркиядан чыккан бул кичинекей өсүмдүк башка планеталарды адамзат үчүн даярдоого карай биздин биринчи кадамыбыз болушу мүмкүн. Анын экстремалдык шарттарда гүлдөп өсүү жөндөмдүүлүгү бизге Жерден тышкары айыл чарбасынын келечеги үчүн үмүт берет.

Азырынча баары ушул, укканыңыз үчүн рахмат. Кийинкиге чейин кабардар болуңуз жана изилдөөнү улантыңыз. Бул баяндоо Карья Наз Балкиздин макаласынан ыңгайлаштырылган.