Умер бин Ажмал
Гималай тоосунун алыскы этектеринде жайгашкан Кашмирдин жаратылышынын кооз жерлери индиялык кинонун экрандарын эчактан бери кооздоп турат. Бул аймак индиялык режиссёрлор үчүн романтикалык көрүнүштөрдү тартуу үчүн популярдуу жер болгон.
Бул тасмаларда Кашмир мусулмандары жалпысынан бейпил турмушта жашаган, дыйканчылык менен алектенген, мал багып, намаз окуган адамдар катары чагылдырылган.
Болливуддун бул тасмаларынын кээ бирлеринде кашмирлик мусулман, күнгө күйүп, чаң баскан түздүктөн келген жана Кашмир тоолорунда сүйүүсүн тапкан индиялык баатырдын кошумча каарманы катары көрүнгөн.
Бирок, 1989-жылы көз карандысыздыкка же коңшу Пакистан менен биригүүгө багытталган куралдуу козголоңдун чыгышы менен Болливуддун Кашмирди чагылдыруусу «ыймандуу элден» көбүрөөк улутчул жана мекенчил образга өткөн.
Күтүлбөгөн жерден, Кашмир элинин тынч мүнөзү Индиянын коопсуздугуна коркунуч катары чагылдырылып калды. Кашмирликтер же тополоңчулар же террористтер катары көрсөтүлгөн. Же аларды Пакистан тарабынан мээси чайкалган өз эрки жок адамдар катары көрсөтүлдү.
Эми болсо, Кашмир тууралуу жакында чыга турган Saffron Kingdom тасмасы Болливуддун бул баяндоосун бузууга аракет кылууда.
Сафран Падышачылыгынын артында турган ысым, 39 жаштагы кашмирдик кинорежиссер Арфат Шейх TRT World телеканалына: «Болливуд Кашмирди кооз фон катары колдонду, бирок биздин көз карашыбыз менен эч качан түшүндүргөн эмес. Алар бизди жаман адамдар катары көрсөтүштү»,-деп айтты.
Шейхтин айтымында, ал кашмирликтердин реалдуу өкүлчүлүктөн ажырап калышына жана Кашмир тарыхынын жок кылынышына каршы туруу үчүн Индиядагы, айрыкча Болливуддагы кашмирликтердин көп жылдардан берки сүрөттөлүштөрүнө каршы чыгууну каалайт.
1990-жылдары Индиянын башкаруусундагы Кашмирде чоңойгон шейх, 2025-жылдын башында эфирге чыгышы пландалган бул тасманын Индия киносунда Кашмир элинин тарыхында көбүнчө терс сүрөттөлгөн окуяны кайра калыбына келтирүү каалоосунан улам жаралганын айтат.
Сафран Падышалыгынын 90 секунддук трейлери бир жума мурун премьерасы болгондон кийин социалдык медиа платформаларында 1,5 миллион көрүүгө жеткен.
Тасманын аталышындагы «Шафран падышалыгы» деген сөз кокусунан тандалып алынган эмес.
Шафран баалуу жыпар жыттуу татымал жана Индиянын башкаруучу партиясы, 2019-жылдын 5-августунда Кашмирдин конституциялык жактан берилген автономиялык статусун жокко чыгарган Бхаратия Жаната партиясы (BJP) менен байланышкан түс. Кашмирликтердин көбү Индиянын Кашмирди аннексиялоо чечими аймактын демографиясын бузуу, анын мусулман өзгөчөлүгүн өзгөртүү жана акырында өз тагдырын өзү аныктоо талаптарын жок кылууну көздөйт деп эсептешет.
BJP үчүн шафран Индутва же индус улутчулдугу менен байланышты билдирет.
Партиянын мүчөлөрү, эң төмөнкү деңгээлден тартып мамлекеттик кызматкерлерге чейин, Кашмирди ушул идеологиянын көз карашы аркылуу карап, Индия боюнча маданий жана диний интеграцияны жайылтышат.
Бирок Кашмирдин татаал тарыхы бар.
Аймак Индия менен Пакистандын ортосунда бөлүнгөн жана эки өлкө тең бул аймакка толук эгемендүүлүккө ээ болгонуна карабастан, анын бир бөлүгүн гана көзөмөлдөйт. Бул эки өлкө 1947-жылы Британ Индиясы бөлүнгөндөн бери бул аймакты басып алуу үчүн үч жолу согушкан. Кытай ошондой эле Кашмирдин кичинекей бөлүгүн ээлеп турат, бул болсо Кашмирди дүйнөдөгү өзөктүк үчилтиктин жалгыз кесилишине айландырууда.
Бул жаңы тасманын режиссёру Шейх 1990-жылдардан бери Болливуд тасмаларында кашмирликтер террористтер катары көрсөтүлүп жатканын белгилеп, бул кашмирликтер тууралуу шектүү стереотиптерди күчөтөөрүн ырастады. Акыркы тасмалардан мисалдарды келтирген Шейх темалардын жалпысынан терроризм менен күрөшүүнүн алкагында каралып, кашмирликтердин террорист катары көрсөтүлгөнүн белгиледи.
Кашмирдин жамааттык эс тутумун сактоо
Индиядагы BJP өкмөтү көптөн бери Кашмирге чектелген автономия берген 370 жана 35А беренелерин сынга алып келет. Ал беренелер убактылуу жоболор экенин, аларды жоюу керектигин айтууда. Өкмөт Кашмирдеги коопсуздук абалы 2019-жылдын 5-августунан бери кыйла жакшырды деп ырастоодо.
Бирок, сынчылар мунун тескерисин айтышат.
The Wire гезити жарыялаган кабарга караганда, 370-берене жокко чыгарылгандан кийин Кашмирде 40тан ашуун журналист ар кандай кысымдарга дуушар болгон; Алардын айрымдарынын үйлөрүнө тинтүү жүргүзүлүп, көбү суракка чакырылган же өз алдынча текшерүүгө алынган.
Сыйлык алган журналисттерге жана чет өлкөгө чыгууну каалагандарга уруксатсыз чыгууга тыюу салынып, паспорттору жокко чыгарылды.
Бийликтин массалык маалымат каражаттарына болгон кысымы басма сөз тармагын мамлекеттик органдардын жарнагына ашыкча көз каранды кылып, жаңылыктардын өкмөтчүл көз карашта берилишине алып келди. Натыйжада, өзүн-өзү цензура кеңири жайылды, натыйжада аймактагы сын үндөр басылып, аймактын медиа пейзажында өзгөчө боштук пайда болду.
Шейх мындай кысымдар Кашмирдин жамааттык эс тутумун сактоону кыйындатат деп билдирди.
Шейх өз тасмасын кашмирликтерди гумандуу түрдө көрсөтүү жана тарыхый окуяларды алардын көз карашынан ачып көрсөтүү жолу деп эсептейт.
«Бул тасма менен мен Болливуддун биздин баяныбызга үстөмдүгүн бузууга аракет кылдым. Тасма алардын көп жылдар бою бизге калп айтып келгенин жокко чыгарууга аракет кылат»,-дейт ал.
Бирок Кашмирде тасманы тартууга мүмкүн болгон жок. Режиссер TRT World телеканалына: «Мен эч качан тартууга уруксат ала алган жокмун. Кашмирде искусство куугунтукталып жатат»,-деп түшүндүрдү.
Бул кыйынчылыктарга туш болгон Шейх долбоорду АКШда баштоону чечет. Бул жерден ал Кашмирдин окуясын айтып бере турган эл аралык аудиторияны таба алам деп ойлоду. Анын кинорежиссер катары сапары эбак эле башталган, бирок Индияда ашынган оңчул BJP парииясынын жогорулашы Кашмирде мындай тасманы тартуу мүмкүн эмес экенин айкын көрсөттү.
Индиянын башкаруусундагы Кашмирде аскердик кызуу жүрүп жаткан мезгилде чоңойгондугун белгилеген Шейх: «Искусство жеке. Сиз чыгарган чыгармаңыз менен жеке байланыш түзмөйүнчө бул өндүрүштү ишке ашыра албайсыз»,-дейт.
Режиссер ошондой эле 1990-жылдардагы бала кезинде Индиянын аскер күчтөрүнүн аймактагы үзгүлтүксүз рейддери жөнүндө айтып берет. «Мен муну бала кезимде толук түшүнгөн эмесмин, бирок дайыма коркуу сезими бар болчу», - дейт ал. Анда аскерлер эркектерди үйлөрүнөн алып чыгып, аларды кемсинтүүчү мамиле жасаганын түшүндүрөт.
Ал үй-бүлөсү менен бир бөлмөдө камалып калганын жана жоокердин агасын суракка алып, мыкаачылык менен мамиле кылганын эстейт. «Бул жөн эле физикалык кыйноо эмес; Бул адамдын кадыр-баркына шек келтирген нерсе», - дейт ал бул окуялардын калтырган туруктуу жараларына көңүлдөрдү бурат.
Бул чыр-чатактар Шейхтин үй-бүлөсүнө катуу таасир калтырган. Анын атасы, белгилүү кашмирлик музыкант Индиянын Пенжаб провинциясына баратканда өлтүрүлгөн. «Атамдын каза болгондугу тууралуу гезит беттеринде жазылган, бирок бул кабарды ар бир гезит өзүнө жараша жазып чыкты. Атамдын сөөгү бизге жеткирилген да эмес», - дейт ал.
Атасынын сөөгү жерге берилбегендиктен келип чыккан толук эместик сезими жана бул окуянын басма сөздө так эмес чагылдырылышы Шейхте терең из калтырган. «Үнүм буулуп калгандай сезилди мага»,-дейт ал.
Шейхтин айтымында, ал коммерциялык эмес жерде иштей баштаганга чейин жана Кашмирдин алыскы аймактарына барганга чейин башкалардын канчалык азап чегип жатканын түшүнгөн эмес. «Атам менен болгон окуя башкалардын башынан өткөндөр менен салыштырганда эч нерсе эмес. Адамдар аталарынын көз алдында өлтүрүлгөнүн көрүштү»,-деп айтты.
Бул окуяларды айтып берүү үчүн жоопкерчилик сезиминен улам Шейх даректүү тасма тартууга кайрылды, бирок коммерциялык эмес мейкиндик чектелүү экенин түшүндү. «Даректүү тасмалар YouTube'га гана жүктөлгөн, ошондуктан алар колдоо көрсөтүүнү каалагандарга жетти, бирок мен каалагандай таасир калтырган жок»,-дейт ал.
«Дүйнө муну угууга убакыт келди»
Бул аң-сезим аны фантастикалык кино тартууга алып келди. Шейх бул мейкиндикте айтылышы керек болгон окуяларды чыгара алам деп ойлоду.
Бактыга жараша, ал Индиянын өкмөтү 370-беренени жокко чыгарган күнү АКШга визасын алган.
«Мен Индиядагы Америка консулдугунда кезекте турганымда Амит Шах эмнени жарыялайт деп ойлонуп жаттым»,-дейт ал.
Акыры кабар жарыяланганда, ал консулдуктун алдында Uber унаасында ыйлап жиберди. Анын айдоочусу анын визасы четке кагылгандыктан ыйлап жатат деп ойлогон.
370-берененин жокко чыгарылышы анын тасмасындагы башкы каарман үчүн маанилүү сюжеттик пункт болуп калды. Бул башкы каарман Америкада жашаган жана анын үй-бүлөсүнүн өткөнүн жана эмне үчүн Кашмирден кеткенин изилдей баштаган кашмирлик болчу.
Тасма 1990-жылдардагы окуяларды терең изилдеп, диаспора жөнүндөгү баян менен аймактын тарыхы тууралуу ойлорду айкалыштырат.
«Бул тең салмактуулукту сактоонун бир түрү», - дейт Шейх, фильм өткөнгө көз чаптырганы менен, бүгүнкү күндө кашмирликтердин күрөшү менен байланыштырылат.
Шейх: «Биз өтө көп убакыт кысым көрүп эзилдик»,-дейт жана «Бул тасма биздин үнүбүздү кайтарып алуу жана ондогон жылдар бою унчукпай калган кашмирликтердин окуясын айтып берүү жолу»,-деп кошумчалады.
«Бул биздин аңгемебиз жана дүйнө аны угууга убакыт келди».
