Siz hech qachon turli madaniyatlar va tillarda sevgi, g'azab yoki quvonchni bir xil tarzda his qilamizmi deb o'ylab ko'rganmisiz? Masalan, ingliz tilida biz "love" deymiz, turkchada "sevgi", vengerchada esa "szerelem". Ammo bu so'zlar uchala tilda ham bir xil his-tuyg'ular va g'oyalarni ifodalaydimi?
Shimoliy Karolina universiteti va Maks Plank instituti olimlari turli tillarning his-tuyg'ularni qanday ifodalashi haqida qiziqarli tadqiqot o'tkazishdi. Ular dunyodagi taxminan 2,500 tilda g'azab, qo'rquv va quvonch kabi his-tuyg'ularning qanday ifodalanishini o'rganishdi. Ularning Science jurnalida e'lon qilingan kashfiyotlari haqiqatan ham hayratlanarli edi.
His-tuyg'ular haqida fikrlash uslubimiz biz gapiradigan tilga bog'liq bo'lishi mumkinday ko'rinadi. Ba'zi his-tuyg'u so'zlari shunchalik o'ziga xoski, ular faqat bitta madaniyatga tegishlidek tuyuladi. Masalan, nemis tilidagi "Sehnsucht" so'zi boshqacha hayotga bo'lgan kuchli istakni anglatadi va ko'p boshqa tillarda to'g'ridan-to'g'ri tarjimasi yo'q. Shuningdek, Papua-Yangi Gvineyadagi Bayning xalqining tilidan olingan "awumbuk" so'zi mehmonlar ketgandan keyin paydo bo'ladigan bo'shliq hissini tasvirlaydi.
Lekin gap faqat noyob so'zlarda emas. Turli tillarda ko'proq uchraydigan his-tuyg'ular haqida nima deyish mumkin?
Olimlar ko'p ma'noli so'zlarni o'rganishdi. Masalan, o'zbek tilida "g'alati" so'zi ham g'ayrioddiy, ham qiziq degan ma'noni anglatishi mumkin. Ular ba'zi his-tuyg'ularning turli tillarda o'xshash nomlari bo'lsa-da, ularning ma'nolari juda farq qilishi mumkinligini aniqladilar.
Masalan, ba'zi tillarda "hayratlanish" "qo'rquv" bilan chambarchas bog'liq bo'lsa, boshqalarida u "umid" va "istak" bilan bog'liq. Xuddi shunday, "xavotir" bir tilda "g'azab" bilan, boshqasida esa "g'am" bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Hatto "g'urur" tushunchasi ham madaniy kontekstga qarab turli his-tuyg'ularni - ijobiy yoki salbiy - keltirib chiqarishi mumkin.
Tadqiqot shuningdek, geografik jihatdan yaqin bo'lgan til oilalari ko'pincha his-tuyg'ularni guruhlashtirishning o'xshash usullariga ega ekanligini ko'rsatdi. Ammo barcha bu farqlarga qaramay, ba'zi universal naqshlar ham mavjud edi. Barcha tillar yoqimli va yoqimsiz his-tuyg'ularni, shuningdek past yoki yuqori darajadagi hayajonni o'z ichiga olgan his-tuyg'ularni farqlaydi. Masalan, juda kam tillar g'amning sokinligini g'azabning shiddati bilan aralashtirib yuboradi yoki quvonchning baxtini xato uchun afsus bilan aralashtirib yuboradi.
Bu ba'zi asosiy his-tuyg'ular miyamizga o'rnashib qolgan degan g'oyani qo'llab-quvvatlaydi - bu biz boshqa sut emizuvchilar bilan baham ko'radigan narsa. Biroq, ming yillar davomida, insonlar bu asosiy his-tuyg'ularni rivojlantirib, emotsional ifodaning xilma-xil spektrini yaratdilar.
Shunday qilib, keyingi safar kimdir boshqa tilda biron-bir his-tuyg'u haqida gapirayotganini eshitganingizda, tarix va madaniyat uni siz bilgan narsadan biroz farq qiladigan narsaga aylantirgan bo'lishi mumkinligini unutmang.
