BRICS - ning yangi a’zolarini ham o‘z ichiga olgan ravishda kengayishi, AQSh yetakchiligidagi G‘arb mamlakatlarini global siyosat va biznes olamidagi gegemoniyasini buzish bilan tahdid qilmoqda.
O‘tgan 2024 - yil yakunida BRICS tarkibining sezilarli darajada kengayishi yilning eng yirik geosiyosiy voqeasi sifatida ko‘zga tashlanmoqda.
BRICS norasmiy ravishda 2000 - yillarning o‘rtalaridan beri jahon siyosatining ufqlarida o‘rin olib kelar ekan bu yil, guruh tarkibining kengayishi bilan ajoyib chiqish qildi. Bu orqali ko‘p qutbli dunyo tartibi uchun umid baxsh etdi.
Guruh tarkibi sonida, hamkorlik asosida va xalqaro kuzatuvchi sonida misli ko‘rilmagan darajada kengayish qayd etildi.
Bu yilgi BRICS tongining otishi, AQSh yetakchiligidagi G - 7 guruhining jahon siyosatidagi gegemoniyasi quyoshining botishini tezlashtirishi jihatidan alohida o‘ringa ega. Boshqa sarlavhalar ostida yashiringan qalqishlarni o‘tkazib yuborganlar uchun - G‘azo, Ukraina, AQSh saylovlari va Suriya - 2024 BRICS uchun burilish nuqtasi yilidir.
Yil davomida sodir bo‘lgan voqealar, dunyo kun tartibining va nihoyat muvozanatli geosiyosiy manzaraga qarab siljiyotganini yaqqol ko‘rsatdi. Va 2024 - yil, AQSh yetakchiligidagi G‘arb mamlakatlaridan iborat kichik bir guruhning imperiyachilik intilishlari uchun so‘nggi o‘yin bo‘lishi mumkin edi.
Yuqorida nomi tilga olingan yil BRICS (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy, Janubiy Afrika) va guruhning yangi a’zolari bilan yangi hamkor mamlakatlari tomonidan demokratik tarzda boshqariladigan ochiq, adolatli va tenglikka asoslangan dunyo tartibi uchun zamin tayyorladi.
BRICS uchun Beeline
Voqealar yuz bergan davrlarga jadal ravishda bir nazar tashlaganimizda, 2024 - yilning jahon siyosati uchun qanday burilish nuqtasi ekanini ko‘rishimiz mumkin.
1 – yanvarda Misr, BAA, Eron va Efiopiya kabi yana to‘rtta mamlakat rasmiy ravishda BRICS tarkibiga kirdi va bu orqali guruh a’zolari soni beshdan to‘qqizga chiqdi. Ortidan 2024 – yilning oktabr oyida BRICSning bir dyujina mamlakatni, boshqacha qilib aytganda Jazoir, Belarus, Boliviya, Kuba, Indoneziya, Qozog‘iston, Malayziya, Nigeriya, Tailand, Uganda, O‘zbekiston va Vetnamni «hamkor mamlakat» bo‘lishga taklif qilishi bilan guruhda butunlay yangi burilish nuqtasi qayd etildi.
Bu taklif Turkiya Prezidenti Rejep Tayyip Erdo‘g‘an ham ishtirok etgan Rossiyaning Qozon shahrida o‘tkazilgan 16 - BRICS sammiti paytida e’lon qilindi.
Muhim jihati shundaki, NATOning asosiy a’zolaridan biri bo‘lgan Turkiyaga ham BRICS hamkorlik maqomi taklif etildi. Erdo‘g‘an, Turkiyaning BRICS guruhi bilan rivojlanayotgan aloqalarini NATO a’zoligi va Yevropa ittifoqi nomzodligi kabi mavjud majburiyatlariga muqobil emasligini ifoda etdi.
Noyabr oyi o‘rtalarida taklifni tasdiqlagan Turkiya Savdo vaziri O‘mer Bo‘lat, «Turkiyaning a’zoligiga oid maqomiga kelsak, Turkiyaga hamkor a’zolik maqomi taklif qilindi. Bu hamkorlik maqomi BRICSning tashkiliy tuzilmasidagi o‘tish jarayonidir», - dedi.
Aniq ko‘rinib turibdiki, bu yil BRICS bilan aloqa o‘rnatish uchun dunyoning ko‘plab mamlakati navbat kutdi. Ulardan ba’zilari to‘liq a’zo, ba’zilari esa hamkor mamlakat sifatida guruh tarkibiga kirishni istadi. Bunga qo‘shimcha ravishda, ilgari kamida 40 ta mamlakat guruhga kirishdan manfaatdor ekanini bildirgan edi.
BRICSning G‘arbga ikki og‘iz gapi bor
BRICSning o‘sish hikoyasi keng tus oldi. Oxirgi ikki voqea, guruhning AQSh yetakchiligidagi G‘arbning imperiyachilik soyasi kichraygan bir dunyoda ijobiy o‘zgarish yaratish borasida qanchalik istakli ekanini yaqqol ta’kidladi.
Biri, AQSh dollariga muqobil yaratish yo‘nalishidagi ramziy harakat; ikkinchisi esa, mustahkam bog‘langan G‘arbdan tashqarida sun’iy intellektni rivojlantirish bo‘yicha xalqaro hamkorlikni ko‘zlagan qadamdir.
2024 - yili Qozonda o‘tkazilgan BRICS sammiti paytida liderlar ramziy BRICS valyuta banknotasini tantanali ravishda taqdim etdilar.
Dastlabki BRICS a’zolarining bayroqlari banknot ustiga tushirildi. Amaliy valyuta bo‘lmasa - da, bu taqdimot BRICSning dollarga muqobillar izlash yo‘lidagi jo‘shqin istagini anglatar edi; dollar, odatda AQSh tomonidan jahon iqtisodiyotini boshqarish uchun ishlatilgan vosita sifatida ko‘rilardi. BRICS valyutasining haqiqatga aylanishi hali ertadek ko‘rinsa - da, bu g‘oya a’zolarning dollar hukmronligidan qutulish yo‘lini topish istagini ifoda etmoqda.
Xalqaro savdoni dollardan xalos qilish haqida ko‘payib borayotgan gaplar orasida, BRICS banknotasining taqdimoti G - 7da albatta ko‘pchilikni hayajonlantirdi.
Ayniqsa BRICSning chegaralararo to‘lovlarni mahalliy valyutalar orqali amalga oshirishni rasman tasdiqlagan 23 - oktabrdan keyin guruh, G‘arbning to‘lov mexanizmi hisoblangan SWIFT kabi AQSh nazoratidagi moliyaviy vositalarga tayanmaydigan iqtisodiy tizim yaratmoqchi.
G - 7ning uncha xushiga kelmaydigan yana bir voqea 11 - dekabrda sodir bo‘ldi.
Moskvada sun’iy intellekt bo‘yicha uyushtirilgan konferensiyada qatnashgan Putin, Rossiyaning sun’iy intellektni rivojlantirish uchun BRICS va boshqa mamlakatlar bilan hamkorlik qilishini bilidirdi. Bundan maqsad, AQShning yakka o‘zi yangi texnologiyaga hukmronlik qilishga urinayotgan yirik tendensiyaga muqobil yaratishdir.
G - 7 va BRICS: O‘zgarayotgan voqelik
BRICS tezlik bilan jahondagi izini kengaytirib borar ekan, «G - 7ning BRICS oldida zaiflashi qanday ma’noni anglatadi» degan savolni paydo qilmoqda.
O‘zgarayotgan voqelik BRICS uchun hayajon baxsh etar ekan G - 7 ni esa tashvishga solmoqda.
G - 7 yoki Yettilar guruhi AQSh, Buyuk Britaniya, Kanada, Fransiya, Germaniya, Yaponiya va Italiyani o‘z ichiga olgan dunyoning eng rivojlangan yetti iqtisodiyotining amaliy klubidir. Shuningdek, 27 ta Yevropa davlatidan tashkil topgan iqtisodiy guruh hisoblangan Yevropa ittifoqini ham o‘z ichiga oladi.
Vashington tomonidan boshqarilgan G - 7, yillar davomida xalqaro munosabatlar, global iqtisodiyot va media bayonotlarini boshqarib keldi, Xitoy, Rossiya, Turkiya va Hindiston kabi boshqa kuchlarning hissalarini kamdan - kam tan oldi.
Bugungi kunda kuch dinamikasi o‘zgardi. G - 7 barqaror ravishda kuch va qudratini qo‘ldan boy bermoqda. O‘n yil oldin buni tasavvur qilib ham bo‘lmas edi. Bundan 35 yil muqaddam, ya’ni, 1990 - yili G - 7ning global Yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 66 foiz edi va bu raqam bir necha yilga qadar o‘zgarmadi.
O‘sha paytlarda AQSh yetakchiligidagi G‘arb ixtiyoriy ravishda urushlar boshlashi, aloqasi bo‘lmagan mamlakatlarning ichki ishlariga aralashishi va Jahon banki hamda Xalqaro valyuta fondini kambag‘al mamlakatlarga yuborishi mumkin edi.
Vaqt o‘tishi bilan ishlar o‘zgardi. 2022 - yili, G - 7ning global Yalpi ichki mahsulot ulushi 44 foizga tushdi.
Agar e’tibor bersangiz, AQSh qo‘shinlari Afg‘onistondan chiqib ketgan 2021 – yildan beri Vashington yangi urush boshlamadi. Ukraina, G‘azo, Suriya va Yamandagi to‘qnashuv va tartibsizlikni tinch yo‘l bilan hal qilishga ham urinmadi.
Buning aksiga BRICSning global Yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 37 foizga chiqdi. Jahon iqtisodiyoti ustidan oshib borayotgan hukmronligiga qaramay, guruh urush boshlatish yoki aralashishga urinmadi.
Bu muvozanatli yondashuvning imkoni bor chunki BRICS, imperializmga qaratilgan G - 7ga nisbatan, turli geosiyosiy nuqtai nazarlarga va pasifistik tashqi siyosatga ega hamda ancha markazsizlashgan hukumatlar guruhidir.
Vaqt o‘tib 2025 - yilga qarab borar ekan, G – 7ning amalga oshirishi kerak bo‘lgan bazi manaviy izlanishlari bor. Kengayishi ortidan avvallari BRICS + deb atalgan bugungi BRICS guruhi, jahon aholisining taxminan 40 foiziga mezbonlik qilmoqda.
BRICS tarkibidagi mamlakatlar, G - 7 davlatlarini e’tiborsiz qoldira olmaydigan darajada ko‘plab tabiiy resurslarga ega. Va guruh, G - 7 mamlakatlaridan kelgan ko‘p millatli kompaniyalar ishonch bildirgan ulkan iste’mol bozorlarini qamrab oladi.
Kun tartibi Ukraina urushi, G‘azo inqirozi, Donald Trampning saylov g‘alabasi va Suriyadagi tartibsizlik bant qilgan bir paytda, BRICSning sokin ko‘tarilishi ochiq - oydin yilning eng yirik o‘zgarish haqidagi hikoyalardan biri sifatida tarix sahifalaridan o‘rin olmoqda.
