Ğasırlar däwamında tormışnı, säwdäne, canlı êkosistemalarnı yaqlağan bu borıñğı diñgez xäzer inde yuqqa çığu aldında tora. Biş ilneñ – Qazaqstan, Rusiyä, Törekmänstan, Azärbaycan häm İrannıñ yar buyındağı Xäzär diñgeze soñğı yıllarda yartı metr diyärlek suın yuğalttı.

Belgeçlär monıñ fasılğa bäyle üzgäreş bulmawı, töbäkneñ kiläçägenä yanawçı krizis buluı mäs’äläsendä kisätä.

İrannıñ Su tikşerenüläre üzäge başlığı Möxämmät Reza Kavianpur şuşı borcu tudıruçı tendenśiyäneñ döreslekkä turı kilüen belderde. Barı tik soñğı ber yılda ğına da su däräcäse 25 santimetrğa kimegän häm wazğiyätneñ tağın da naçarayaçağı farazlana. Monıñ säbäbe närsä? Global cılınu.

Xäzärdän 190 milliard kub metrdan kübräk su parğa äylände. Bu barı tik suğa ğına täêsir itmi, tufraqnı da üzgärtä. İrannıñ yar buyında su çigengän sayın tufraq ta çügä – qayber urınnarda 9 santimetrğa qadär.

Qayçandır uñdırışlı bulğan Xäzär yar buyları çülgä äylänä. İrannıñ Mazandaran vilayätendä 1 million yarım kvadrat metrlı qorılıqlı töbäk barlıqqa kilde. Qayçandır yäm-yäşel, görläp torğan cirlär xäzer inde qorıy bara. İran räsmiläre, şul isäptän êçke êşläp ministrı Äxmät Vaxidi bu tendenśiyä däwam itsä Xäzär-Kaspiy diñgeze distä yıllar êçendä kibep betärgä мөмкин, dip kisätä. Meñ yıllar däwamında bulğan su massası bezneñ ğomerebez êçendä yuq bulırğa mömkin.

İrandağı su krizisı monıñ belän genä betmi. Qayçandır Yaqın Könçığışnıñ iñ zur küle bulğan Urmiyä küle xäzer êkologik iğtibarsızlıqnıñ faciğäle xikäyäsen çağıldıra. İyärçennän töşerelgän räsemnär sunıñ 4%ınıñ ğına qaluın kürsätä. Qayçandır canlı êkosistema bulğan urın xäzer inde bik tiz cansız toz tigezlegenä äylänä. Belgeçlär iñ naçar wazğiyätneñ äle kilep citmäwen farazlıy. Keçeräygän sayın yaña açılğan ачылган җир тузан белән тулган чүлгә әйләнә. Кипкән күлneñ мохиткә һәм якын-тирәдәge җәмгыятьләргә yanawçı cimergeç toz buranın kiterep çığaruı kötelä.

Xäzär diñgezeneñ suı kimegän sayın Urmiyä küle belän ber ük yazmışqa iyä buluın kürä alabız. İrannıñ yuğarı däräcäle räsmiye Ali Baytollahi Rusiyäne gäyepli. Xäzär suınıñ 84%ın täêmin itüçe İdel yılğası Rusiyä böyäläre, awıl xucalığı häm sänäğät proyektları öçen bik küp qullanılğan. Бу Xäzärgä bik nıq täêsir itkän häm Qazaqstan kebek illär dä basımnı sizä. Port şähäre Aqtaw su däräcäseneñ kimüe arqasında ğädättän tış xäl iğlan itte xätta.

Ägär Rusiyäneñ su belän idarä itü säyäsäte üzgärmäsä Xäzär-Kaspiy aldıbızdağı 20 yıl êçendä kiñlegeneñ yartısın yuğaltırğa mömkin. Qazaqstanda häm Törekmänstanda bolay da kürengän tuzan burannarı tağın da naçarayaçaq häm millionlagan keşegä täêsir itäçäk. Läkin bu barı tik êkologik afät kenä tügel – Törekmänstandağı Törekmänbaşı häm Qazaqstandağı Aqtaw kebek Xäzär diñgeze portları tiräsendä tözelgän iqtisadlar möhim su yulları kipkän sayın tarqalu qurqınıçı astında tora.

Monı tuqtatır öçen närsä êşlärgä soñ? 2003nçe yılda Xäzär buyında urnaşqan biş il bu sizger êkosistemanı saqlaw öçen Tähran kileşüenä qul quydı. Fäqät bügenge köndä gäyepläwlär belderelgän häm çiklängän ğamällär bulğan çaqta Xäzärneñ kiläçäge bilgesez bulıp qala. Êkologiyä belgeçläre monıñ barı tik ber ilne gäyepläw belän genä bäyle bulmawı mäs’äläsendä kileşä. İrannıñ su belän idarä itüendäge uñışsızlığı global’ klimat krizisı belän bergä Xäzärne upqınğa kiterüdä rol uynadı. Böyälär, su çığanaqlarınıñ çiktän tış artıq kullanıluı häm yawım-töşemneñ kimüe – böten bu krizisnıñ ber öleşe.

Çınbarlıq bilgele: Xäzär diñgeze qorıp kibüen däwam itkän oçraqta yoğıntısı töbäk çiklären uzaçaq. Böten iqtisadlar cimerelergä mömkin. Möhim säwdä yulları yuqqa çığarğa mömkin, häm, bälki, iñ ayanıçlısı bulğanı unikal qırğıy xayvannar häm bay biologik törlelekkä iyä êkosistema kire qaytarılmaslıq itep zıyan küräçäk.

Xäzär diñgeze barı tik su massası ğına tügel. Bu tormış sızığı. Häm aña tayanğan millionlağan keşelär öçen, böten töbäkneñ kiläçäge öçen yuqqa çıqmasqa tiyeş.Ğasırlar däwamında tormışnı, säwdäne, canlı êkosistemalarnı yaqlağan bu borıñğı diñgez xäzer inde yuqqa çığu aldında tora. Biş ilneñ – Qazaqstan, Rusiyä, Törekmänstan, Azärbaycan häm İrannıñ yar buyındağı Xäzär diñgeze soñğı yıllarda yartı metr diyärlek suın yuğalttı.

Belgeçlär monıñ fasılğa bäyle üzgäreş bulmawı, töbäkneñ kiläçägenä yanawçı krizis buluı mäs’äläsendä kisätä.

İrannıñ Su tikşerenüläre üzäge başlığı Möxämmät Reza Kavianpur şuşı borcu tudıruçı tendenśiyäneñ döreslekkä turı kilüen belderde. Barı tik soñğı ber yılda ğına da su däräcäse 25 santimetrğa kimegän häm wazğiyätneñ tağın da naçarayaçağı farazlana. Monıñ säbäbe närsä? Global cılınu.

Xäzärdän 190 milliard kub metrdan kübräk su parğa äylände. Bu barı tik suğa ğına täêsir itmi, tufraqnı da üzgärtä. İrannıñ yar buyında su çigengän sayın tufraq ta çügä – qayber urınnarda 9 santimetrğa qadär.

Qayçandır uñdırışlı bulğan Xäzär yar buyları çülgä äylänä. İrannıñ Mazandaran vilayätendä 1 million yarım kvadrat metrlı qorılıqlı töbäk barlıqqa kilde. Qayçandır yäm-yäşel, görläp torğan cirlär xäzer inde qorıy bara. İran räsmiläre, şul isäptän êçke êşläp ministrı Äxmät Vaxidi bu tendenśiyä däwam itsä Xäzär-Kaspiy diñgeze distä yıllar êçendä kibep betärgä мөмкин, dip kisätä. Meñ yıllar däwamında bulğan su massası bezneñ ğomerebez êçendä yuq bulırğa mömkin.

İrandağı su krizisı monıñ belän genä betmi. Qayçandır Yaqın Könçığışnıñ iñ zur küle bulğan Urmiyä küle xäzer êkologik iğtibarsızlıqnıñ faciğäle xikäyäsen çağıldıra. İyärçennän töşerelgän räsemnär sunıñ 4%ınıñ ğına qaluın kürsätä. Qayçandır canlı êkosistema bulğan urın xäzer inde bik tiz cansız toz tigezlegenä äylänä. Belgeçlär iñ naçar wazğiyätneñ äle kilep citmäwen farazlıy. Keçeräygän sayın yaña açılğan ачылган җир тузан белән тулган чүлгә әйләнә. Кипкән күлneñ мохиткә һәм якын-тирәдәge җәмгыятьләргә yanawçı cimergeç toz buranın kiterep çığaruı kötelä.

Xäzär diñgezeneñ suı kimegän sayın Urmiyä küle belän ber ük yazmışqa iyä buluın kürä alabız. İrannıñ yuğarı däräcäle räsmiye Ali Baytollahi Rusiyäne gäyepli. Xäzär suınıñ 84%ın täêmin itüçe İdel yılğası Rusiyä böyäläre, awıl xucalığı häm sänäğät proyektları öçen bik küp qullanılğan. Бу Xäzärgä bik nıq täêsir itkän häm Qazaqstan kebek illär dä basımnı sizä. Port şähäre Aqtaw su däräcäseneñ kimüe arqasında ğädättän tış xäl iğlan itte xätta.

Ägär Rusiyäneñ su belän idarä itü säyäsäte üzgärmäsä Xäzär-Kaspiy aldıbızdağı 20 yıl êçendä kiñlegeneñ yartısın yuğaltırğa mömkin. Qazaqstanda häm Törekmänstanda bolay da kürengän tuzan burannarı tağın da naçarayaçaq häm millionlagan keşegä täêsir itäçäk. Läkin bu barı tik êkologik afät kenä tügel – Törekmänstandağı Törekmänbaşı häm Qazaqstandağı Aqtaw kebek Xäzär diñgeze portları tiräsendä tözelgän iqtisadlar möhim su yulları kipkän sayın tarqalu qurqınıçı astında tora.

Monı tuqtatır öçen närsä êşlärgä soñ? 2003nçe yılda Xäzär buyında urnaşqan biş il bu sizger êkosistemanı saqlaw öçen Tähran kileşüenä qul quydı. Fäqät bügenge köndä gäyepläwlär belderelgän häm çiklängän ğamällär bulğan çaqta Xäzärneñ kiläçäge bilgesez bulıp qala. Êkologiyä belgeçläre monıñ barı tik ber ilne gäyepläw belän genä bäyle bulmawı mäs’äläsendä kileşä. İrannıñ su belän idarä itüendäge uñışsızlığı global’ klimat krizisı belän bergä Xäzärne upqınğa kiterüdä rol uynadı. Böyälär, su çığanaqlarınıñ çiktän tış artıq kullanıluı häm yawım-töşemneñ kimüe – böten bu krizisnıñ ber öleşe.

Çınbarlıq bilgele: Xäzär diñgeze qorıp kibüen däwam itkän oçraqta yoğıntısı töbäk çiklären uzaçaq. Böten iqtisadlar cimerelergä mömkin. Möhim säwdä yulları yuqqa çığarğa mömkin, häm, bälki, iñ ayanıçlısı bulğanı unikal qırğıy xayvannar häm bay biologik törlelekkä iyä êkosistema kire qaytarılmaslıq itep zıyan küräçäk.

Xäzär diñgeze barı tik su massası ğına tügel. Bu tormış sızığı. Häm aña tayanğan millionlağan keşelär öçen, böten töbäkneñ kiläçäge öçen yuqqa çıqmasqa tiyeş.