/AQŞñın yaña ilbaşı 2025nçe yılnıñ 20nçe ğıynvarında ikençe çorın başlawğa Yaqın Könçığış, bigräk tä İran, yaña Amerika citäkçelegen sınawın däwam itä. Bik küp geosäyäsi analitik Trampnıñ bu yulı Tähranğa qarata säyäsäteneñ niçek bulaçağı belän qızıqsına.
Trampnıñ ciñüe İran säyäsi tirälegendä törle fikerlärgä häm bäxäslärgä kiterde. Bigräk tä, reformaçı häm konservativ segmentlar arasında ähämiyätle ideologik büleneşlärne tiränäytte.
2016nçı yılda Tramp ilbaşı känäfiyenä täwge tapqır utırğanda, anıñ Aq Yortqa kilüe Yaqın Könçığışqa bäyle xalıqara mönäsäbätlärdä borılış çorınıñ başlanuın kürsätkän ide. Anıñ idaräseneñ Barak Obama waqıtında imzalanğan Urtaq komplekslı çaralar planınnan ber’yaqlı bularaq çığuı häm şunnan soñ ğamälgä kertkän “maksimal’ basım” säyäsäte İranda zur üzgäreşlärgä kiterde. Älege adımnar İrandağı ähämiyätle säyäsi aktyerlar arasında Tramp idaräsenä qarata fiker törlelege tudırdı. Äytik, AQŞnıñ atom-töş kileşüennän çığuınnan soñ uq aldınğı iranlı reformaçılar Trampqa xat yazıp anıñ İran belän turıdan-turı söyläşülär alıp baruın yaqladı. Moña cawap itep, konservatorlar ul çordağı ilbaşı Xäsän Ruxani idaräsennän atom-töş kileşüeneñ 37nçe maddäsendäge yöklämälärne ütäwne tuqtatıp torunı soradı.
Rusiyä, Qıtay häm balans säyäsäte
Trampnıñ Aq Yortqa kire qaytuı İranda konservatorlar häm reformaçılar arasında ideologik fiker qarşılıqlarınnan kilep çıqqan säyäsi kiyerenkelek kiçerä. Reformaçılar Trampnıñ Qıtaynı kontrol’ astına alu häm AQŞnıñ Yaqın Könçığıştağı xärbi berleklären kimetü strategiyäseneñ İran belän kileşü tözüne mäcbüri qıluın alğa sörä. Başqa törle äytkändä, İran belän kileşü imzalaw AQŞnıñ global’ maqsatların üsterü öçen strategik zarurilıq. Tik bu perspektiva - Tramp pragmatik yul saylap, üze turında ildä häm çittä tınıçlıq urnaştıruçı bularaq şäxsi miras qaldıru öçen İran belän kileşüne qullanaçaqmı-yuqmı - şuna bäyle. İranlı reformaçılar Trampnıñ suğışqa qarşı süzlären strategik forsat itep kürä häm İran belän kileşü tözü bäyäseneñ suğış alıp barunıñ iq’tisadi häm säyäsi yögennän tağın da az bulaçağın alğa sörä. Tramp citäkçelegendä AQŞ-İran kileşüe tözelä qalsa, bu Tährannıñ Mäskäw häm Pekin belän bäyläneşlären köçsezländeräçäk. Läkin iranlı reformaçılar berniçä al’yans tözü yulında bu täwäkkällekkä äzer şikelle kürenä. Konservativ qaraşlılar isä İrannıñ iminlegeneñ häm xäzerge geosäyäsi statusınıñ saqlanuına basım yasıy. Bu AQŞnıñ yaña xakimiyäte xisaplarına qarşı kilä, çönki Tramp İrannıñ töbäktäge üz-üzen totışında tirän üzgäreşlär taläp itäçäk. Bu, bigräk tä, Yaqın Könçığışta “qarşılıq küçäre” şikelle İran yaqlawındağı regional’ berläşmälärgä qağıla. Tramp idaräsendäge şaqtıy ğına figura İranğa qarata tağın da qırıs häm kompromissız säyäsätne yaqlıy. Bu, şulay uq, strategik partnerlar Qıtay häm Rusiyäneñ İranğa ışanıçın qaqşatırğa häm alarnı Tähran belän säwdä häm xärbi mönäsäbätlären çiklärgä êtärergä mömkin. Xätta Soğud Ğaräbstanı häm İzrail şikelle regional’ köndäşlär dä Tährannıñ töbäktäge täêsiren çikläw öçen kisken çaralar kürü mäs’äläsendä qıyulanaçaq.
Trampnıñ 2016nçı yılda atom-töş kileşüennän ber’yaqlı çığuı konservatorlar arasında Vaşingtonnıñ ışanıçsız aktyer buluı uyın nığıttı. Bigräk tä, Tramp idaräseneñ İrannıñ raketa programması häm regional’ yoğıntısı mäs’äläsendäge qırıs totışı alarnıñ söyläşülärgä qarşı oppoziśiyäsen tağın da arttırdı.
Tramp çorında İrannıñ strategiyäse nindi bulaçaq?
İran xökümäte, möğayen, ike yünäleşle strategiyä alıp baraçaq. Berse - global’ kiyerenkelekne kimetep xalıqara basımnı ciñeläytügä yünältelgän, ikençese - regional’ yoğıntını kiñäytep strategik totqarlawnı arttıruğa.
Bu poziśiyä Tährannıñ diplomatik söylämendä üzen kürsätäçäk. İran, ber yaqtan, söyläşülärgä açıq şikelle kürensä, ikençe yaqtan, tışqı säyäsi maqsatların küzdän yuğaltmaw öçen saqlanuın häm regional’ köçlären nığıta. İrannıñ Könbatış mediası häm analitik oyışmalar êçendäge yoğıntı çeltäre dön’yanı, bigräk tä, Awrupa häm Amerika liderların dialog mömkinlegen quldan ıçqındırmaw kiräklegenä künderüdä ähämiyätle rol’ uynıy. Trampnıñ täwge çorında AQŞ häm Awrupa Berlege arasında Vaşingtonnıñ, Rusiyäneñ alğa baruın totqarlap, Awrupanıñ qurqınıçsızlığın täêmin itüneñ finans yöge mäs’äläsendä diplomatik kiyerenkeleklär buldı. Qayber analitiklar İrannıñ xäzer dä oxşaş dinamikanıñ barlıqqa kilüen kötüen äytä. İran älege bülenüdän faydalanırğa mömkin.
Şul uq waqıtta Tähran Xalıqara atom ênergiyäse agentlığı belän xezmättäşlekne çikle, ämma strategik däräcädä alıp bara. Atom-töş programmasın da özleksez däwam itüe mömkin. Tik tiränäygän iq’tisadi krizislar moxitendä İrannıñ, il başlığınıñ Awrupa demokratiyälärennän teläktäşlek aluına yärdämçe bula aluı öçen, oppoziśiyä tawışlarına da urın birüe ixtimal. Şul säbäple, İrannıñ qayber sośial’ media platformaların çikläwne beterüe, yuğarı tizlekle internetqa ireşüne ciñeläytüe, mäzxäbi häm êtnik taläplärne küpmeder däräcädä belderergä röxsät birüe küzallana.
Ğomumän alğanda, il, Trampnıñ Aq Yortqa kire qaytuına qaramastan, atom-töş programmasın däwam itkändä, êçke häm tışqı säyäsät frontlarındağı urının saqlaw öçen küp qatlamlı strategiyä buldıru bilgeläre kürsätä.
Tik küp närsä Trampnıñ İrannıñ centekläp êşlängän adımnarına niçek cawap birüenä bäyle. Trampnıñ suğışçan häm üzgärüçän keşelege isäpkä alınğanda, Tähran yä yaña sankśiyä dulqını astında qalaçaq häm töbäktä strategik yuğaltular kiçeräçäk, yäisä bu prośessnı uzıp Vaşington belän yaña säxifä başlayaçaq.
