2024nçe yıl axırına “BRİKS”nıñ iğ’tibar cälep itärdäy kiñäyüe yılnıñ iñ zur geosäyäsi xikäyäse bularaq alğa çığa.
Oyışma ğayreräsmi räweştä 2000nçe yıllarnıñ urtalarınnan birle dön’ya säyäsäteneñ ofıqlarında urın ala. Tik uzğan yıl anıñ şäfağı iskitkeç tañ atuğa kiterde häm tağın da ğadel küp qotıplı dön’ya tärtibe ışandırdı. Bloknıñ äğ’za sanı, urtaq bazası häm yazıluçılar sanında moñarçı kürelmägän artu buldı. Bıyılğı “BRİKS”nıñ tañı AQŞ liderlığında G7 törkemeneñ dön’ya säyäsätendäge gegemoniyäseneñ batuın tizlätte.
Yıl buyı bulğan waqıyğalar dön’ya tärtibeneñ nihayät’ balanslı geosäyäsi manzarağa taba awışuın kürsätte. Häm 2024 - AQŞ citäkçelegendäge Könbatış illärdän toruçı keçkenä törkemneñ imperialist uyınnarınıñ axırı bula ala ide. Yıl Braziliyä, Rusiyä, Hindstan, Qıtay, Kön’yaq Afrika - “BRİKS”nıñ berençe sostavı - häm bloknıñ yaña äğ’zaları belän yaña partnyerları tarafınnan demokratik idarä itelüçe açıq, ğadel häm tigez xoquqlı dön’ya tärtibe öçen nigez äzerläde.
“BRIKS” öçen iñ qısqa yul
Waqıyğalarnıñ waqıtına qarağanda 2024nçe yılnıñ dön’ya säyäsäte öçen nişläp borılış noqtası buluın kürep bula. 1nçe ğıynvarda tağın 4 däwlät - Misır, Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre, İran häm Êfiopiya - räsmi räweştä “BRICS”qa kerde häm bloknıñ äğ’za sanı 5tän 9ğa citte. Annarı oktyabr’ ayında oyışma ber distä ilne partnyer bulırğa çaqırğannan soñ yaña borılış noqtası buldı: Aljir, Belarus’, Boliviya, Kuba, İndoneziya, Qazaqstan, Malayziya, Nşigeriya, Tailand, Uganda, Üzbäkstan häm V’yetnam. Bu iğ’lan Rusiyäneñ Qazan şähärendä oyıştırılğan häm Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan da qatnaşqan 16nçı “BRİKS” sammitında yasaldı. Şunısı ähämiyätle, NATOnıñ ähämiyätle äğ’zası Törkiyägä dä “BRİKS”ta partnyer statusı täq’dim itelde. Ärdoğan äytüençä, Törkiyäneñ blok belän üskän bäyläneşläre NATOdağı urını häm Awrupa Berlegenä kandidatlığı şikelle xäzerge êşçänleklärenä al’ternativa tügel. Noyabr’ urtalarında täq’dimne raslağan Törkiyä säwdä ministrı Ömär Bolat “Törkiyäneñ (BRİKS) äğ’zalığı belän bäyle statusına kilgändä, Törkiyägä partnyerlıq statusı täq’dim ittelär. Bu “BREİKS”nın strukturasındağı küçeş prośessı” dide.
Bıyıl “BRİKS” belän mönäsäbätlär tözü öçen şaqtıy il çirätqa bastı, qayberläre tulı äğ’za, qayberläre partnyer däwlät bularaq. Moña östämä räweştä, tağın kimendä 40 ilneñ blokka quşılu belän qızıqsınuı belderelgän ide.
Könbatışqa ike yullama
“BRIKS”nın üseş xikäyäse monnan soñ alğa kitte. Axırğı 2 waqıyğa bloknıñ AQŞ citäkçelegendäge Könbatışnıñ imperialist külägäse keçeräygän dön’yada uñay üzgäreş yasaw mäs’äläsendä niqadär zur teläkle buluın assızıqladı.
Berse - AQŞ dollarına global’ al’ternativa buldıru öçen simvolik xäräkät. İkençese - Könbatıştan uzıp yasalma aqıl mäs’äläsendä xezmättäşlek tırışlığı.
2024nçe yılda Qazanda oyıştırılğan “BRİKS” sammitı waqıtında liderlar simvolik aqça berämlege banknotın tantanada tanıttı. Anda “BRİKS” äğ’zalarınıñ bayraqları sürätlänä. Funkśional’ aqça berämlege bulmasa da, bu tanıtu “BRİKS”nıñ dollarğa al’ternativa yasaw yünäleşendäge telägen kürsätä. Dollar, ğadättä, AQŞ tarafınnan dön’ya iq’tisadında östenlek itü öçen qullanıluçı çara bularaq kürelä. “BRİKS” aqça berämlegeneñ çınbarlıqqa äwerelüenä irtä bulsa da, bu fiker äğ’zalarnıñ dollar xakimlegennän qotılu yulı tabu telägen belderä.
Bigräk tä, “BRİKS”nıñ çik ar’yağındağı tüläwlärne cirle aqça berämlekläre belän başqaruı 23nçe oktyabr’dän soñ räsmi räweştä raslandı. Blok Könbatış mexanizmı SWIFT şikelle AQŞ kontrolendäge finans çaralarına tayanmawçı iq’tisadi sistema buldırırğa teli.
G7gä bik oşamayaçaq tağın ber waqıyğa 11nçe dekabr’dä tormışqa aştı. Mäskäwdä yasalma aqıl belän bäyle konferenśiyädä Putin Rusiyäneñ bu mäs’älädä “BRİKS” häm başqa illär belän xezmättäşlek itäçägen söyläde. Maqsat - AQŞnıñ berüze yaña texnologiyägä xakimlek itärgä mataşuına al’ternativa barlıqqa kiterü.
G7 häm “BRICS”: üzgärüçe çınbarlıq
“BRİKS”nıñ dön’yada tiz arada kiñäyüe şundıy soraw tudıra: G7neñ “BRİKS” qarşında poziśiyälären yuğaltuı närsä añlata?
Üzgärüçe çınbarlıq “BRİKS” öçen dulqınlandırğıç, ä G7 öçen - küñelsez.
G7 yäisä Cidele törkem - AQŞ, Angliyä, Kanada, Franśiyä, Germaniyä, Yaponiyä häm İtaliyadan toruçı iñ üskän dip sanaluçı 7 iq’tisadnıñ faktik klubı. Monnan tış, 27 Awrupa däwlätennän toruçı iq’tisadi blok bulğan ABnı da üz êçenä ala.
Vaşington tarafınnan idarä itelüçe G7 yıllar buyı Qıtay, Rusiyä, Törkiyä häm Hindstan şikelle başqa köçlärneñ öleşen bik siräk qabul itte. Xäzer isä ul totrıqlı räweştä östenlegen yuğalta. 10 yıl êlek bu uylap bulmastay xäl ide. 1990nçı yılda G7neñ global’ tulayım êçke produkttağı öleşe 66% ide häm berniçä yılş buyı yuğarı tordı.
Ul waqıtta AQŞ liderlığındağı Könbatış telägänçä suğışlar başlıy, başqa illärneñ êçke êşlärenä tıqşına häm Dön’ya bankı belän Xalıqara valyuta fondın yarlı däwlätlärgä urnaştıra ala ide. Waqıt uzğan sayın êşlär üzgärde. 2022nçe yılda G7neñ global’ tulayım êçke produkttağı öleşe 44%qa töşte.
AQŞ berlekläreneñ 2021nçe yılda Äfğanstannan çığuınnan birle Vaşingtonnıñ yaña suğış başlamawına iğ’tibar itegez. Ukraina, Ğazzä, Süriyä häm Yämändäge bäreleş häm xaosnı tınıç räweştä çişü säläten kürsätmäde.
“BRİKS” nigä üzgä?
Monıñ näq’ kirese, “BRİKS”nıñ global’ tulayım êçke produkttağı öleşe 37% buldı. Şulay da, dön’ya iqtisadın östendäge xakimiyäte artuına qaramastan, blok suğış başlaw yäisä tıqşınu tendenśiyäse kürsätmäde. Bu balanslı poziśiyä “BRİKS”nıñ, imperializmğa yünältelgän G7 belän çağıştırğanda, törle geosäyäsi qaraş häm pasifist tışqı säyäsätkä iyä xökümätlär törkeme buluı arqasında mömkin.
2025nçe yılğa kergändä “Zur cidelek” üz analiz yasarğa tiyeş. Kiñäyüennän soñ xäzer “BRİKS+”kä äwerelgän törkem dön’ya xalqınıñ yaqınça 40%ına iyä. İllärendä G7 däwlätläre kürmämeşkä salışa almastay zur külämdä tabiğıy çığanaq bar. Häm blokka “Zur cidelek” illärennän kilüçe xalıqara şirkätlärneñ ışanıçın yawlağan qullanuçı bazarları kerä.
Gazet bitlären Ukraina suğışı, Ğazzä krizisı, Donal’d Trampnıñ saylawda ciñüe häm Süriyädäge butalçıqlıq mäşğul’ itkändä “BRİKS”nıñ tawış-tınsız ğına kütärelüe, açıq qına äytkändä, yılnıñ iñ zur äwerelü xikäyäläreneñ berse bulraq tarixqa kerä.
