2024nçe yılnıñ 29 nçı oktyabrendä İspaniyäneñ kön’yaq-könçığışında bulğan köçle su basu 220dän artıq keşeneñ ğomeren özde häm asqormağa zur zıyan kiterde.
Ber yıllıq yawım-töşemnärgä tiñ köçle yanğırlar kiterep çığarğan bu su basular Awrupada berençese tügel häm global’ cılınu moñarçı kürelmägän külämdä planetağa täêsir itkändä soñğısı da bulmayaçak.
Planetabız ğalimnär kisätkän kritik noqtalarnı uzğan, moñarçı kürelmägän klimat üzgäreşläre kiçerä. Soñğı xisaplar kürsätkänçä, global’ urtaça temperaturalar sänäğat’kä qädärge çor (1850-1900) belän çağıştırğanda 1,5°C artqan.
Bu artu ğomum cämäğat’çelekkä keçkenä bulıp toyılırğa mömkin, läkin ul diñgez däräcäseneñ kütärelüen, tabiği afätlärneñ yışraq häm köçleräk buluın, biotörlelekneñ yuqaluına kiteräçäk klimat krizisın tizlätä. Bu – keşelek häm planetabız êkosistemaları kiläçägenä yañаğan möhim borılış noqtası bulıp tora.
Bötendön’ya Meteorologiä oyışmasınıñ ütkän ayda bastırğan xisabı 2023 yılda parnik gazları konsentraśiyäläreneñ rekord däräcägä citüen häm kiläçäk yıllarda global’ temperaturalarnıñ daimi artuına işarät itüen kürsätte.
Global’ cılınunıñ töp säbäbe bulğan uglerod gazı keşelek tarixında kürelmägän tizlektä atmosferada cıyıla häm soñğı 20 yıl êçendä 10%tan artıq arttı.
Bu artu, iñ berençe çiratta, fosil’ yağulıq êmissiyäläre belän bäyle. Bu borçulı tendenśiya planetabıznıñ tözätep bulmaslıq noqtaga yaqınlaşuın häm klimat facigäsenä taba baruın kürsätä.
Galımnär 2024 yılnı tarixta terkälgän iñ êsse yıl dip farazladılar. Awrupa Berlege Kopernik programmasınıñ ber öleşe bulğan Klimat üzgäreşläre xezmäte 2024 nçe yılnıñ 22 iyülendä dön’yaküläm urtaça köndälek tempraturanıñ rekord quyıp, 17.15°C’kä citüen häm modern tarixta iñ qızu kön buluın belderde.
Artqan urtaça temperaturalar – barı tik iñ yuğarı häm iñ tübän tempraturalarnıñ ğına tügel, ä şulay uq êkstremal’ hava küreneşläreneñ yışayuın da kürsätüçe kritik işarät. Bolarğa uzğan cäydä AQŞnıñ qayber töbäklärendäge qızu hawa dulqınnarı, Kön’yaq Awrupadağı cimergeç su basular häm Kön’yaq Amerikadağı köçle urman yanğınnarı kerä.
Häm dön’ya xalqı bu êkstremal’ hava küreneşläreneñ awır bäyäsen tüli, üsep kilüçe illär zıyannıñ küp öleşen üz cilkälärenä ala. “Imperial College London”nıñ soñğı tikşerenüe 2004 nçe yıldan birle 10 köçle klimat afäteneñ 570,000nän artıq keşeneñ ülemenä säbäp buluın açıqladı. Tempraturalar artu arqasında küzätelgän açlıq näticäsendä 258,000 keşeneñ ğömere özelgän 2011 yılğı Somali qorılığı – monıñ iñ açıq misalı.
Yuğalğan illär
Galımnär, däwam itkän sänäğat’ êşçänlekläre häm kontrol’sez gaz çığarular näticäsendä ğasır axırına qädär dön’yaküläm tempraturanıñ 2.7°C’kä kütäreläçäge turında urtaq fikerdä.
Bu qurqınıç sśenariy, diñgez däräcäseneñ kütärelüe arqasında Bangladeş, Mal’divlar häm Misırnıñ İskändäriyä şähäre kebek böten ber illärneñ häm utrawlarnıñ su astında qaluı belän tämamlanırğa mömkin. Monıñ belän bergä, azıq-tölek qurqınıçsızlığına yanıy, êkosistemalarnı boza häm dön’yaküläm iq’tisadlarnı qaqşata.
Qızğanıç, bu êkstremal’ klimat küreneşläreneñ töp säbäbe – keşelärneñ tabiğıy çığanaqlarnı döres qullanmawı häm alarnıñ ğamälläre.
Galımnär êkstremal’ klimat küreneşläreneñ tizlänüen atmosferadağı parnik gazları konsentraśiyäseneñ artuına bäyli, bu isä urtaça tempraturalarnıñ kütärelüenä kiterä.
Bu qurqınıç wäzğiyät’ Berläşkän Millätlär Oyışması ğomum särqatibe Antonio Guterrişne dön’yanıñ tözätep bulmaslıq noqtağa yaqınayuı turında küp tapqırlar kisätüenä häm monı “klimat cähännäme”nä oxşatuına kiterde.
Ul, yäşel iq’tisadqa – az uglerodlı, êffektiv häm êkologik yaqtan totrıqlı, däwam itterelä ala torğan iq’tisadqa tizräk küçüneñ ähämiyäten assızıqladı. Alğa kitkän häm üsep kilüçe illär arasında fosil’ yağulıqardan waz kiçüne tizlätügä yünälgän tağın da kübräk xezmättäşlek kiräklegen belderde. Şulay uq, fäqıyr’ illärgä êmissiyälären kimetügä häm global’ cılınunıñ qotılğısız yoğıntısın ciñär öçen finans yärdäme soradı.
Wäğ’dälär häm säyäsätlär
İllärneñ klimat üzgäreşeneñ iñ naçar täêsirlärennän saqlanu öçen cılınunı 1.5°C tan tübän totunı maqsat itep quyğan Pariş kileşüeneñ wäğ’dälärenä qaramastan, wäğ’dälär belän faktik säyäsät arasındağı arasındağı ayırma yıldan - yıl zuraya bara.
Xalıqara reakśiyälär nigezdä problemanı çişü öçen ömetsezlek häm xıyallarnıñ çälpärämä kilüeneñ citärlek bulmawın kürsätä.
İñ soñğı qızğanıç misallardan berse – COP29 (Azärbaycan) çarasında täq’dim itelgän finans kileşüe proyektı. Bu kileşü tarix buyı sänäğat’ êşçänlekläre arqasında klimat krizisınnan cawaplı bulğan bay illärne 2035 yılğa qädär yarlı illärgä klimat üzgäreşeneñ täêsirlären kimetü öçen yıllıq 250 milliard dollar birergä çaqıra.
Läkin bu täq’dim här yaqtan tänqıyt’kä duçar buldı, çönki maqsat klimat adaptaśiyäse öçen här yıl kiräkle bulğan yaqınça 400 milliard dollardan kimräk.
Bu säyäsätlär ğadelsez genä tügel, alar şul uq waqıtta ayıruça Afrika häm waq utraw däwlätläre kebek yaqlawçısız töbäklärdä millionlağan keşeneñ ğömeren qurqınıç astına quya.
Ömet uyatuçı çişeleşlär
Klimat krizisınıñ iñ naçar näticälärennän qotılu öçen haman da ömet bar. BMO barlıq xäzerge texnologiyälärne qullanıp, 2030-2035 yıllarğa qadär gaz çığarunı sizelerlek kimetü mömkin dip sanıy.
Belgeçlär global’ uglerod çığaru 2030 nçı yılğa qädär 45%qa kimergä häm 2050 yılğaa qädär tulısınça betergä tiyeş dip belderä.
İñ möhim ğamällär arasında:
• Milli adaptaśiya plannarın ğamälgä kertü,
• Yaña fosil’ yağulıqar proyektların tuqtatu,
• 2030 nçı yılğa qädär fosil’ yağulıqlar qullanunı 30%qa kimetü,
• 2040 nçı yılğa qädär kümerdän tulısınça waz kiçü,
• Bay illärneñ tiyeşle finans yärdämne täêmin itüe bar.
Çişeleşlär ağaç utırtu, yaqlawçısız xalıqnı saqlaw, irtä kisätü sistemaların yaxşırtu häm däwam itterelä torğan totış-ğamällar belän xäbärdarlıqnı üz êçenä ala.
Bu maqsatlarğa ireşü öçen şäxeslärneñ, xökümätlärneñ häm oyışmalarnıñ köçle wäğ’däläre kiräk.
Klimat krizisı – barı tik êkologik problema ğına tügel, ä keşelekneñ häm xezmättäşlek başqaru, kümäk êşläw sälätebezneñ imtixanı. Bez bügen şahit bulğan afätlär bezne aşığıç ğamälgä çaqırırğa tiyeş.
Soraw şul: Bez bu cawaplılıqnı üz östebezgä alırğa äzerme, yuğıysä ğaläm tözätep bulmaslıq noqtağa taba barğanda bitaraf tamaşaçı bulıp qalabızmı?
