2007nçe yılnıñ urtasında, cirle beräwneñ mal kötä torğan keşesez urında qızıqsınıp cirne qazuı näticäsendä, möselman dönyasınıñ iñ zur xäzinäläreneñ berse kön yaqtısına çıqtı —iñ zıyalı din ğalimnäreneñ berse Al-Gazali isemle ğalimneñ yuğalğan qabere tabıldı.
Anıñ qabere İrannıñ ikençe iñ zur şähäre Mäşhädtan 24 km yıraqlıqta urnaşqan Tarixi Tus qalasında tabıldı. Bu tabış, dönyanıñ barlıqqa kilüe turında Aristotel' qaraşına qarşı çıqqan häm "Höccät äl-İslam" (İslamnıñ Dälile) digän däräcä alğan ğalimneñ soñğı yortın tabu öçen yıllar buyı alıp barılğan ezlänülärgä noqta quydı.
Läkin qaber tabılğannan soñ 15 yıl ütsä dä, ul äle haman da tözekländerü häm yañartu eşlären kötä. Abu Xamid Möxämmäd ibn Möxämmäd Al-Gazali — 1111 yılda 53 yäşendä wafat bulğan. Ğalimneñ qabere, anıñ ğömerendä ireşkän zur uñışlarına qaramastan, layıqlı xörmätkä häm danğa ireşä almadı.
Kümelgän tarix
Qaberneñ tabıluı turında qızıqlı xikäyä bar. Cirle bu keşe, belgeç buluına qaramastan, böyek farsı şağıyre Firdäwsi yäşägän häm tanılğan äsäre “Şaxnamä”ne yazğan Tus şähäre tarixı turında mäğlümatlı. Anı mal kötä torğan cirdäge ber qalqulıq qızıqsındıra häm ul älege urınnı qazıp borınğı qorılma êzlären taba. Şunnan soñ ul cirle xakimiyätlärgä xäbär itä häm alar bu urınğa belgeçlär cibärä.
Belgeçlär törkeme Al-Gazali qabere östendäge gömbäzneñ nigezlären aça. Bu urın xäzerge waqıtta İranıñ iñ zur waqıfı “Astan Quds Räzäwi” tarafınnan idarä itelä.
Ğasırlar buyı Al-Gazali qabereneñ urını turında ğalimnär belän belgeçlär törle farazlar häm bäxäslär alıp bardı. Monnan alda tabılğan qabergä oxşaş qorılmalarnıñ soñınnan barı istälek taşı buluı açıqlana.
Misal öçen, şundıy qaberlärneñ berse Haruniyya mädräsäse işegaldında urnaşqan, ul Abbasid xälifäse Harun äl-Räşid tarafınnan tözetelgän dip sanala.
Al-Gazali qabere yanında anıñ dürt şäkertenä qarawçı qaberlär dä tabıla.
Selçuklı stilendä
Gömbäzneñ nigezläre, başta Selçuklı arxitekturası elementları belän sigez poçmaqlı itep tözelgän bulğan, bu älege urınnıñ borıngı waqıtta niçek buluın kürsätä. Läkin cirlek XIII ğasırnıñ berençe yartısında mongol yawları waqıtında cimerelgän bulırğa mömkin. Gömbäzneñ xaräbäläre ul waqıtlarnıñ dähşäten iskä töşerä.
Bügenge köndä qaber taşlandıq xäldä. Çoqırlar häm çatnawlarnı yäşerü öçen yäm’sez itep yasalğan ştukaturka yamawı tışında, bu arxeologik xäzinäne yañartu öçen berni eşlänmägän.
Bu bitaraflıq, İrannıñ tarixı ähämiyätkä iyä qaberlärne saqlaw öçen zur tırışlıq quyuın belgängä, bigräk tä gacäp,
İran Fondlar häm Xäyriyä Oyışması belderüenä qarağanda, bügen İranda 8167 imamzada (12 İmamnıñ ulı yäisä onıqları) törbäse bar. Läkin qayber çığanaqlarğa kürä, bu törbälärneñ kübese 1979 yılğı İran inqilabınnan soñ barlıqqa kilgän.
Al-Gazali qabere genä tügel, başqa ähämiyätle şäxeslärneke dä şundıy xäldä. Misal öçen, fars ğalime Nizam äl-Mölk qabere dä yaxşı xäldä tügel, läkin ul Al-Gazali qaberenä qarağanda, yaxşıraq saqlanğan. Bu ike şäxes, ber geografiyädän bulıp, İslam sivilizaśiyäse tarixında ayırım urın ala.
Nizam äl-Mölkneñ İslam däwlät fälsäfäsenä häm Al-Gazalineñ fikerlärenä täêsire inkär itep bulmaslıq.
Gasırlar elek Al-Gazali mondıy tirän mäğ’näle süzlär yazıp qaldırğan: "Dustım, yörägeñ — yaltırawçı közge. Anıñ östenä cıyılğan tuzan pärdäsen sörtep çistartırğa kiräk, çönki ul ilahi serlär nurın çağıldırırğa tiyeş."
Qaberennän tuzan häm ürmäkçelär çeltäre alınıp taşlanğanda, bälki Al-Gazalineñ tormışı häm eşläre, anıñ täğ’limatlarına tağın da ixtiyac toyılğan bügenge dönyaga tağın da nığraq çağılır.
