Äsäd rejimınıñ cimerelüe belän bu töbäk ışanıç häm demokratiyanı yañadan tözü öçen yaña awırlıqlar häm mömkinleklär belän oçraşa.

 “Divarlarnıñ qolaqları bar”. Urta yäş’täge şaqtıy livanlı öçen bu qurqıtuçı süzlär Süriyä rejimı astında tormışnı bilgelägän, kiñ taralğan qurqunı çağıldıra.

Nigezsez qulğa alular, säyäsi oppoziśionerlarnıñ yuğaluı häm daimi köç qullanu yanawı Livan êçendä Süriyä organnarı tarafınnan mäcbüri räweştä urnaştırılğan qurqu ğadäten barlıqqa kiterde.

Süriyä köçläre 1976 nçı ylnıñ 1 nçe iyünendä Livan watandaşlar suğışına tınıçlıq köçe bularaq qatışuın belderep, Livanğa kerde.  Ämma alarnıñ barlığı suğış betkännän soñ da 30 yıl buyı däwam itte häm Süriyä Livanda möhim xärbi häm säyäsi kontrol’ urnaştırdı.

Süriyä köçläre idarä itkän kontrol’ noqtaları Livannıñ törle cirlärendä urnaştırıldı, śenzura kiñ taraldı häm Süriyä armiyäse tarafınnan alıp barılğan saq astına alular, kübesençä  törmädäge xristian lider Samir Geagea, sörgendäge armiya generalı  Mişel’ Avn häm Trablus kebek sönni üzäklärneñ yaqlawçıların maqsat itep aldı.

Taif kileşüe

Livan watandaşlar suğışı, 1989 yılda imzalanğan Taif kileşüennän soñ, 1990 nçı yılda räsmi räweştä bette. Bu kileşü tınıçlıq buldıru öçen äzerlängän bulsa da, ul Süriyäneñ Livandağı xakimlegen tağın da köçäytte.

Bu kileşü, Maruni başlıqnıñ wäqalätlären sönni prem’yer-ministrğa küçerep, wäqalätne tigezräk büleşüne täêmin itkän möhim reformalar kertte. Ul şulay uq Livannıñ mäsxäblärgä nigezlängän säyäsi sistemasın üzgärtep, xristiannar belän möselmannar arasında tigez wäkillekne täêmin itte.

Kileşü barlıq suğışçılarnı qoralsızlandıru şartın quyğan bulsa da, Xizbullah İzrail okkupaśiyäsenä qarşılıq kürsätü däğ’wa itkängä, bu şarttan azat itelde.

Taif kileşüe buyınça, 14 000 Süriyä ğäskäre äkrenläp çigenergä tiyeş ide, ämma alarğa waqıtlıça avtoritet xoquqı birelde. Süriyä bu mömkinlektän faydalanıp, üz kontrolen tağın da arttırdı.

İzrail kön’yaqnı yawlap alğanda Süriyä Livannıñ qalğan öleşendä häm anıñ iq’tisadında xakimlek urnaştırdı. Suğıştan soñğı rekonstrukśya baylıqnı suğış ağayları häm säyäsi êlitalar arasında Süriyä organnarı kontrolendä büleşü belän tögällände.

Räfik Häririneñ üterelüe

1990nçı yıllarda êşmäkär häm prem’yer-ministr bulğan Räfik Häriri Livannı bäysez häm köçle  däwlät itep qabat tözergä häm okkupantlarnıñ yoğıntısınnan qotqarunı maqsat itep quydı.

Läkin bu maqsatı anı Süriyä belän qarşılıqqa kiterde. Häririneñ BMOnıñ 1559 nomerlı qararın yaqlawı anıñ üterelüenä kiterde. Bu qarar barlıq çit il ğäskäriläreneñ Livannan çigenüen häm suğışçılarnıñ qoralsızlanuın taläp itä ide.

Häriri Xizbullah äğ’zası Sälim Ayyaş tarafınnan 2005 nçe yılnıñ 14 nçe fevralendä üterelde. Bu waqıyğa ilne şaqqattırdı häm Süriyä gegemoniyäsen beterüne taläp itkän 14 Mart xäräkäten barlıqqa kiterde. 2005 nçe yılnıñ 26 nçe aprelendä  köçle xalıqara häm êçke basım näticäsendä Süriyä armiyäse Livannan çigende.

Bu ciñüne härkem bertigez qotlamadı. Qayber livanlılar öçen, ayıruça Süriyä xakimlege astında üskännär öçen, bu çigenü taşlap qaldıru xise tudırdı.

Süriyänen Livandağı yaqınça 30 yıllıq barlığı waqıtında küp keşe totrıqlılıq häm ximayä çeltärennän faydalandı. Bu çeltärlär êşneñ üseşen, säyäsi ittifaqlarnı häm iq’tisadıy forsatlarnı ciñeläyttelär – läkin yış qına Süriyä mänfäğat’lären yaqlawçılarğa östenlek birdelär.

2005 nçe yılda Süriyä armiyäseneñ çigenüe belän barlıqqa kilgän köç buşlığı tiz arada Xizbullah belän tutırıla. Xizbullah 1982 nçe yılda Livannıñ kön’yağında İzrail okkupaśiyäsenä qarşılıq kürsätü xäräkäte bularaq oyışa.

Läkin ul Livannıñ räsmi säyäsi sistemasınnan çittä qaldı häm 1992 nçe yılğı parlament saylawlarına qadär xökümätkä kermäde. Bu saylawlar xristiannarnıñ zur külämle boykotı häm säyäsi citäkçelekläreneñ sörgen yäki saq astına alu säbäple çitläşterelüe belän tögällände.

Säyäsi tormışta qatnaşıp Xizbullah ğadi suğışçı qarşılıq kürsätü törkemennän möhim säyäsi köçkä äylände.

Süriyä inqıylabı

2004 häm 2013 nçe yıllar arasında jurnalistlar Samir Kasir häm Gebran Tueny, şulay uq Pierre Cemayel häm Möxämmäd Çatah kebek säyäsätçelärgä höcümnärne üz êçenä alğan säyäsi üterülär Livannı tetränderde.

2011 nçe yılda Süriyä inqıylabı başlandı. 14 nçe mart xäräkäte Süriyädäge oppoziśiya törkemnäre belän berläşep Bäşşar Äsäd rejimınıñ betüen taläp itte.

Watandaşlar suğışı waqıtında 2 millionnan artıq süriyäle qaçaq Livanğa sıyındı. Bu ilneñ zäğıyf’ asqormasına zur basım barlıqqa kiterde. 2012 nçe yılda Süriyä rejimı zäğıyf’längändä İran inqıylap saqçıları tarafınnan yaqlanğan Xizbullah rejimnıñ yäşäwen täêmin itü öçen xärbi qatışu başqardı.

Bu Livannıñ regional’ konfliktlarğa tartıluına kiterde häm Xizbullahnıñ Livan säyäsätendäge möstäqıyl’legen nığıttı.

Livannıñ räislege

Bu wäzğiyät’ Äsäd rejimınıñ ğomeren ozayttı,  12 yıl uzğannan soñ, 2023 yılnıñ 7 nçe oktyabrendä “Xamas” citäkçelegendäge İzrail höcümnärennän soñ Xizbullah “Frontlar berdämlege” iseme astında Fälästin qarşılıq kürsätü törkemen yaqlawın belderde. Läkin bu qarar faciğa belän tämamlandı. Uzğan yıl däwamında İzrail höcümnäre Xizbullahnıñ citäkçe kadrların yuq itep, törkemneñ täêsiren zur däräcädä zäğıyf’lätte.

Bu waqıyğalardan üzenä quyulıq östägän Süriyä oppoziśiyäse İdlibtän Xälebkä qadär alğa bardı häm nihayät’ bu ayda Äsäd rejimın cimerde.

Livanda borılış noqtası

Bu wäzğiyät’ Livan öçen tarixi borılış noqtası bulıp tora. 2025 yılnıñ 9 ğıynwarında Livan watandaşlar suğışı tämamlanğannan soñ berençe tapqır Suriyäneñ säyäsi qatışuınnan başqa ilbaşı saylawına äzerlänä.

Distä yıllar däwamında Livan citäkçeläre, ğadättä, suriyälelärneñ raslawı belän saylanğan, xätta Töp Qanun bozılıp, alarnıñ wazıyfa baqaru möddätläre ozaytılğan ide. Bu yaqınlaşıp kilüçe saylaw möstäqıyl’lek häm demokratik wäkillek cähätennän ciñüne simvollaştıra.

Ütkännär belän oçraşu

Äsäd rejimınıñ cimerelüe livanlılar öçen barı tik säyäsi irek genä tügel, şul uq waqıtta ütkändäge yaralar, travmalarnı da qabat aça. Meñnärçä ğailä yuğalğan yaqınnarınıñ yazmışı turında cawap êzli.  İrekkä çığarılğan totqınnar, rejimnıñ räximsizlegen faş ittelär häm qayberäwlär öçen ciñeläyü bulsa da, başqalar öçen yuğaltularnı tağın da tiränäytte.

Zäğıyf’lägän Xizbullah

Xizbullahnıñ köçsezlänüe Livanda demokratik alğarışqa yul açtı. 2022nçe yılnıñ oktyabrendä Mişel’ Avnnıñ ilbaşı çorı tämamlanğannan birle   Xizbullah häm anıñ berlektäşläre –İrekle watanpärwär xäräkät häm Amal xäräkäte yaña ilbaşı saylanuın totqarlap säyäsi sistemanı paraliçladılar.

Läkin Xizbullahnıñ xärbi täêsire Suriyädäge täêminat çılbırları häm Livandağı bazalarınıñ cimerelüe belän zur däräcädä kimi bardı. Bu üzgäreş Livandağı Suriyä yaqlı inqıylap köçläre tarafınnan ilneñ oyışmalarına täêsirne kimetü öçen mömkinlek bularaq qabul itelä.

Ägär Suriyädäge yaña citäkçelek üz wäğ’dälären ütäsä, Livan-Suriyä mönäsäbätlärendä tarixi üzgäreş öçen nigez salınırğa mömkin. Bu küçü çorı häm Livan, häm Suriyä öçen yıllar buyı däwam itkän doşmanlıqlardan soñ xezmättäşlek häm ışanıçnı qabat torğızu mömkinlege birä.

Tınıçlıq häm ğadälät êzlänüläre

Şulay da daimi tınıçlıq häm totrıqlılıq urnaştıru öçen küçü çorı ğadälätenä häm cawaplılıqqa iğ’tibar itergä kiräk. İke il dä ütkännärdäge qayğı - xäsrätlär onıtılmağan, kiresençä, tağın da ğadel kiläçäk tözü öçen nigez barlıqqa kitergän barış buldırırğa tiyeş.