Bu tarixi bina eçendä, yänäşä tezep quyılgan östälärdä ğasırlar aqılı cıyılgan. Bibliosmia – iske kitaplar häm qul’yazmalarnıñ kügärek ise – hawanı awıraytıp tora.

Tuzgan, borıñğı bitlärgä iyelgän belgeçlär törkeme, bik neçkä häm tüzemlelek sorıy torğan êş belän şöğıl’länä – zıyan kürgän qul’yazmalar häm kitaplarnı tözekländerälär.

Bolar barısı da bik siräk äsär, qayberläre meñnärçä yıl êlek yazılgan. Häm barısı da bähasız.

İstanbulda 2023 yıl başında açılgan Rami kitapxanäsendä, "Sifahane" isemle oyışma – "kitaplar xastaxanäse" dip tärcemä itelä – Törkiyä Qul’yazmalar İnstitutı qaramağında iske qul’yazmalar häm siräk basmalarğa yaña tormış birä. Kitapxanä 18nçe ğasır binasında urnaşkan, êlegräk ul xärbi kazarma bulıp xezmät itkän.

Kitapxanäneñ citäkçese Dr. Nil Baydar “TRT World”ka alarnıñ eşläreneñ nigä xirurgiyägä oxşaş buluın añlata.

“Saqlaw - mediśina kebek. Qul’yazmanıñ "sälamätlege" – iñ möhim element,” di Baydar. “Êşçänlek, alarnı bozmıyça, saqlap qalu öçen başqarıla... bu xalıqara standartlarğa turı kilä torğan räweştä êşlänä.”

2010 yılda nigez salıngan Törkiyä Qul’yazmalar İnstitutı İstanbulda urnaşqan, ämma Änkarada häm Kon’yada da bülekçäläre bar.

Küp millätle, küp telle proyekt

Biregä tözekländerü öçen qul’yazmalar häm kitaplar Törkiyäneñ törle qulyazma kitapxanälärennän häm muzeylarınnan, bigräk tä İstanbuldan kiterelä.

Ğosmanlı törekçäse, ğäräpçä häm farsıçadan tış, ivrit häm rus tellärendäge kitaplar da Rami kitapxanäsendä torğızıla.

Başqa illär, şul isäptän Livan da, üz qul’yazmaların torğızu öçen “Sifahane”gä cibärä, ul şulay uq dönyanıñ iñ zur İslam qul’yazmaları cıyıntıqlarınnan berse bulgan Süleymaniye kitapxanäsennän dä êş ala.

“Sifahane” Awrupada belgeçlär sanı buyınça aldınğı urınnarda – 80gä yaqın belgeç, şul isäptän, ximiyä injenerları, ximiklar häm biologlardan toruçı törkemgä iyä. Kitap torğızu öçen iñ soñğı texnologiyälär qullanıla.

Kitapxanädäge belgeçlär İslam tarixınıñ irtä çorlarına qarağan bik siräk Qor'an nösxälären biredä torğızuları turında söyläde.

Torğızılgan siräk kitaplardan berse – "Kitab al-'llal wa-ma’rifat al-rijal", 1069 yıllıq xädis fäne turındağı kitap, anıñ avtorı ähämiyätle möselman xoquqçısı häm teologı Äxmät ibn Xänbäl. Bu kitapnıñ dönyada barı tik ber genä nösxäse bar, ul Süleymaniye kitapxanäsendä saqlana.

Niçek başqarıla

“Sifahane”däge belgeçlär “TRT World”ka här bitne saqlap qalu öçen başqarıla torğan prośess turında söyläp, torğızu häm saqlaw êşeneñ niqädär tüzemlelek taläp itüen añlattı.

Qul’yazmalar – käğaz, tire häm perqament kebek organik materiallardan yasalgan, waqıt ütü belän törle säbäplär arqasında zıyan kürä: dımlılıq, gömbälänü, qortlar häm tabiğıy qartayu.

Centekle dokumentaśiyäläşterüdän soñ, belgeçlärneñ berençe burıçı – çistartu: qul’yazmalardan tuzan, pıçraq, may häm taplarnı çistartu.

Kitapxanäneñ temperatura kontrol’dä totıluçı moxitendä belgeçlär qul’yazmalarnıñ keçkenä yırtılgan urınnarına boday kraxmalı belän maxsus äzerlängän tabiğıy yabıştıruçı qullana.

Annarı qalınlığı turı kilä torğan Yaponiyä käğaze bu urınğa yabıştırıla häm bastırıla. Şul uq prośess käğazneñ ikençe yagında da qabatlana. Tözekländerelgän bitlär soñınnan kitap räweşendä bağlana. Qaywaqıt ber kitap östendä eşläw aylarğa suzıla ala.

“Artefaktlarnı yuq itä torğan küp faktorlar bar,” di Baydar, ul oyışmada berniçä yıl eşli.

“Organik materiallar waqıt ütü belän tabiğıy räweştä kartaya. Şulay uq, tışqı faktorlar da bar. Kitaplarnı uqığan keşelär härwaqıt saq häm iğ’tibarlı bulmıy.”

Belgeçlärneñ berse Mäbrurä İpäk Yüksäl torğızu prośessınıñ dokumentlaştırudan başlanuın “bu iñ möhim êtap, çönki bez material häm yazu texnikası turında mäğlümat cıyabız”, dip añlata.

Yüksäl täcribäle xezmättäşlärennän yärdäm sorawın häm küp närsägä êş barışında öyränüen söyli.

“Bu qanäğat’lek birä torğan êş. 15 kön eçendä tämamlagan qul’yazmalarım da bar, ike yıl waqıt alğanı da buldı,” di Yüksäl “TRT World”ka, üze şul arada qortlar tarafınnan yasalgan tişeklärne tözätä.

Belgeçlär, şulay uq, “êlekkege torğızu êşlärennän qalgan xatalarnı” tözätüneñ dä “Sifahane” êşeneñ ber öleşe buluın açıqlıy.

“Törkiyädä professional’ saqlaw êşçänlekläre 2012 yılda Törkiyä Qul’yazmalar İnstitutına nigez salınğaç başlandı,” di Baydar.

“Çınlıqta, 1950nçe yıllarda qayber êşlär başlangan ide, ämma alar bik professional’ tügel ide. Älbättä, texnologiya alğa kitte. Monnan tış, bu eşkä bülenä torğan byudjet ta arttı. Şuña kürä, bezneñ cawaplılıqlar da zurraq xäzer.”