Ğosmanlı imperiäseneñ 600 yıldan artıq yäşäweneñ töp säbäpläreneñ berse – İslamnı idarä sistemasınıñ ayırılmas öleşe itep kürüe belän bäyle ide. Törkiyä citäkçelegendäge bu patşalıq 1517 yılda Abbasilär näselennän möselman Xälifät miras itep algaç, tiz arada kiñäyä, şul uq waqıtta ictimaği häm dini mäsälälärdä ğalimnärneñ urtaq fikerenä zur ähämiyät birä.
Şuña kürä, 1759nçı yılda, "Xozur-i Xumayun däresläre" digän töşençä räsmi räweştä formalaşa. Bu lekśiyälär Ramazan ayında Ğosmanlı soltanı qatnaşında ütkärelä. Anda möselman ğalimnäre Qor’än ayätlären añlata häm şäkertlär belän başqa qatnaşuçılarnıñ sorawlarına cawap birä.
Xozur däresläre, ğadättä, Ğosmanlı imperiäseneñ iñ yuğarı dairäse bulğan İstanbuldağı Topkapı Sarayında ütkärelä ide. Bu tradiśiyä 165 yıl däwam itä häm 1924nçe yılda Xälifätneñ beterelüe belän tarix bitlärenä küçä.
Dini mäsälälärdä bäxäslärne kertü fikere Ğosmanlı däwläteneñ başlangıç çorlarına uq barıp totaşa. Soltannar fänni häm dini tormışqa can örü häm däwlät islam qıymmätlären däwam itsen öçen ğalimnär häm dini citäkçelär belän cıyılışlar ütkärä.
Şul uq säbäple, Ğosmanlı soltannarı üz çorlarındağı tanılğan din ğalimnären häm şäkertlären saraylarına çaqıruga ähämiyät birä. Alar arasınnan qayberlären, xätta, şäxsi ostazları itep qabul ittelär.
1451-1481 yıllarda xärbi ciñüläre belän padişahlıqnı üstergän Fatih Soltan Mäxmät (Mäxmät II), bu tradiśiäne yaña däräcägä kütärde. Ul şundıy bäxäslärdä qatnaşuğa zur ähämiyät birde häm Ğosmanlı cämğiätendä dini häm fänni uylaw yünäleşlären üsterügä öleş kertte.
Xuzur däresläre niçek ütkärelä ide soñ?
Täwge däres töşke häm ikende namazları arasında, kim digändä, altı ğalim qatnaşında uza. Bu lekśiyälärneñ "Xuzur-i Xumayun lekśiyäläre" dip ataluınıñ säbäbe padişah xozurında uzuı belän bäyle.
Tarix buyınça mondıy dini häm mädäni çaralarnıñ bolay ozaq däwam itüe siräk küreneş. Xozur däreslärendä uqıtuçılar "mukarrir" (temanı añlatuçı), ä soraw birüçelär häm bäxäsläşüçelär "muhatap" (äñgämädä qatnaşuçı) dip atala. Ber mukarrirğa biş muhatap turı kilä. Uqıtuçılar sanı, lekśiyälärneñ köne, waqıtı häm däwamlılığı waqıt ütkän sayın üzgärä.
Bu çara belän fätva çığaruçı iñ yuğarı organ Şäyxelislamlıq idarä itä. Yıllıq çarada qaralaçaq sürälär häm ayätlär Ramazannan 15 kön alda Şäyxelislamlıq tarafınnan iğ’lan itelä. Şunnan soñ ğalimnär üz sorawların äzerli.
Lekśiyälär tulısınça fänni irek belän ütkärelä. Mukarrir ayätne uqıy häm täfsir itä, annarı muhataplarnıñ sorawlarına cawap birä. Soltan barlıq söyläşülärne tıñlap utıra. Küpçelek ğalimnär üz çığışların XIII ğasır farsı xoquqçısı, teologı häm Kor’än täfsirçese Qadi Beydawi äsärlärenä nigezläp äzerli.
Bu çaranıñ ähämiyäte şunda ide: ğalimnär Kor’än ayätlären xädislär (Päyğambär Möxämmäd süzläre), fiqh (tulı añlaw) häm tarixiy-geografik bağlanışlar nigezendä täfsir itä. Bu ğadel häm intellektual yaqtan tirän eşçänlek Osmanlı näselendä ruxi häm aqılıy uylawnı üsterde.
Xozur lekśiyälärendä qatnaşqan ğalimnärgä soltan tarafınnan büläklär birelä. Cıyılışlar ütkäreläçäk urınnı soltan bilgeli. Mukarrir soltannıñ uñ yagında utıra, ä muhataplar yarım tügäräk räweştä anıñ yanında urnaşa.
Soltannıñ qatnaşında lekśiyälärne tıñlawçı ir-atlar häm xatın-qızlar isemlegen soltan üze raslıy. Abdulxamid II idarä itkän çorda däreslär Ramazan ayında atnada ike kön Yıldız Sarayında ütkärelä. Anda qayber deputatlar häm säyäsätçelär dä çaqırıla.
Soltan Vahdeddin häm Xälifä Abdulmäcid Äfände idarä itkän çorda lekśiyälär Dolmabahçe Sarayında däwam itä. Soñğısı 1923 yılnıñ may ayında ütkärelä.
İstanbul Universitetı kitapxanäsendä Yıldız Sarayı kitapxanäsennän buluı uylanıluçı tulısınça quldan yasalğan häm bizälgän "Xozur däresläre däftärläre"neñ 20dän artıq nösxäse saqlana.
Bügenge köndä Marokko soltanı qatnaşında Ramazan ayında metodı häm eçtälege yağınnan Ğosmanlı Xozur lekśiyälärenä oxşaş bulğan däreslär ütkärelä. Alar "Aldurus Alhasania" iseme astında ğäräp häm ingliz tellärendä bastırıla. Bu çarağa, Törkiyäne dä kertep, barlıq İslam illärennän din ğalimnäre çaqırıla.
