Germaniyä kanślerı Olaf Şol’ś noyabr’ ayında finans ministrı Kristian Lindnernı wazıyfasınnan alğannan soñ bu atna üzeneñ beteşen äzerläde. Bundestagta (Germaniyä parlamentı) uzdırılğan ışanıç votumında citärlek tawış almağan Şol’ś 2025nçe yılnıñ 23nçe fevralendä uzaçaq irtä saylawnıñ nigezen äzerläde. Bu säyäsi manevr Germaniyäneñ öç partiyäle “Svetofor koaliśiyäse”nä (qızıl - sośial-demokratlar, sarı - liberallar häm yäşel - yäşellär partiyäse) noqta quydı häm Awrupanıñ iq’tisadi köçeneñ yazmışı nisbätennän kritik mizgelneñ xäbärçese buldı. Transformaśiyä teläge tögällände häm cämäğat’çelek “êlekkege yäm’le könnär”gä kire qaytunı saylar sıman kürenä. Şol’ś xökümäteneñ cimerelüe - ambiśiyäle reformalarnıñ qırıs çınbarlıq belän bäreleşe xikäyäse.
Cämäğat’çelekneñ teläktäşlege kimede
Şol’śnıñ 3 partiyäle koaliśiyäse kön tärtiben tormışqa aşıruda qıyınsınğan arada cämäğat’çelekneñ teläktäşlegen yuğalttı.
Germaniyä, tradiśion bularaq, tiz üzgäreşlärgä şiklänep qarıy häm zur çığımnarğa äzer tügel. Citärlek mäğ’lümat birelmägän reformalar häm kötelmägän näticälär xalıqta rizasızlıq tudırdı. Koaliśiyäneñ här partnerı berniçä êlemtä xatası öçen cawaplı bulırğa mömkin. Şol’ś Ukrainağa qaysı qoral sistemaları cibäreläçägenä qarar çığara almadı: yärdäm häm qurqu arasında ikelänep tordı.
Viśe-prem’yer Robert Xabek klimat üzgärügä qarşı maqsatlarnı tormışqa aşıru öçen şäxsi yortlardağı cılıtu sistemaların üzgärtü fikeren ciñel çişeleş itep kürde. Tik liberallar qanun proyektınıñ irtä variantın xalıqqa çığardı häm gazetlar Xabeknı gaz häm may nigezendä êşläwçe cılıtu sistemaların qıybatlı nasoslar belän almaştırırğa mäcbür öy xucaların matdi yaqtan yığaçaq “Cılıtu çükeçe” dip ğayepläde.
Liberallar, monnan tış, 27 äğ’za däwlätneñ yıllar buyı däwam itkän söyläşüläre belän ireşelgän Awrupa Berlege qanunnarına veto quyıp Germaniyäneñ oyışmada qarar çığaru prośesslarındağı abruyına zıyan saldı. Xökümätneñ östän asqa taba poziśiyäsen küp keşe paternalist dip atadı häm reformanıñ çığımnarı kötelgän faydalarınnan uzıp kitä başladı. İq’tisadi problemalar
Koaliśiyä êçendäge bäxäslär dä xökümätte köçsezländerä. Sośial-demokratlar, liberallar häm Yäşellärneñ liderları Şol’ś, Lindler häm Xabek başta berleklären kürsätsälär dä, torğan sayın dön’yağa üzgä qaraşları häm şäxesläre konfliktqa kerde.
Lindlernıñ ambiśiyäläre, bigräk tä, keçkenä partner rolendä kiyerenkelek barlıqqa kiterde. Ber ük waqıtta biznes dön’yasınıñ lobbistı şikelle êş itüe häm ilenä xezmät itüçe lider sıman kürenmäwe tänqıyt’lärgä säbäpçe buldı.
ışqı faktorlar xälne tağın da butalçıq xälgä kiterde. Germaniyäneñ êksportqa tayanuçı iq’tisadı global’ täêminat çılbırı bozılu, inflyaśiyä häm ênergiyä krizislarınnan zur zıyan kürde. Bu problemalarnıñ ber öleşe Könbatışnıñ Rusiyägä sankśiyäläre, Ukraina häm Yaqın Könçığıştağı suğışlar, Somali piratlarınıñ Afrika mögezendä konteyner köymälärenä höcümnärennän kilep çıqtı. Pandemiyädän qalğan ozaq waqıtlı täêsirlär dä global’läşügä naçar täêsir itte. Bu awırlıqlar xalıqnıñ qartayuı, êşçe köçe citmäw häm ikençel sänäğat’ bularaq bilgele nemeś industriyäseneñ yañalıqqa ixtiyacı şikelle struktur kimçeleklärne faş itte. Avtomobil’ tarmağı êlektrlı maşinalarğa küçü prośessı belän idarä itä almadı.
Êkstremizmnıñ üsüe
Populizmnıñ artuı Germaniyäneñ säyäsi säxnäsenä tağın ber butalçıqlıq östäde. Bolğawır çorda êkstremistlarnıñ tawışları uñ frakśiyädä dä, sulda da teräk taptı häm Germaniyäneñ suğıştan soñğı liberal’, tolerant häm inklyuziv cämğıyät konsensusın şik astına quydılar.
Germaniyädä çiktän tış uñçılıqnıñ iñ yuğarı ürnäge - Al’ternatif partiyä (AfD). Bu milliyätçe, ıruğçı, migrantlarğa qarşı partiyä populistik strategiyä alıp bara, xislärgä möräcäğat’ itä, ğadiläşterelgän yullamalar tarata häm xäzerge säyäsi sistemanıñ êşçänlegen qaqşatırğa tırışa. İkençe oçta isä belemle marksist Saxra Vagenknext tora. Ul êlekkege Könçığış Germaniyäneñ kommunistlar partiyäse äğ’zası. Vagenknext üz xäräkäten qorıp, Könçığış Germaniyädäge ike cirle xakimiyättä şunda uq keçkenä partnyer buldı. Ul xarizmatik liderlıq, sulçı iq’tisadi säyäsätlär häm migrantlarğa qarşı söylämnärne berläşterä. İke partiyä dä başqa säyäsi sistema teli häm ikese dä Rusiyä yaqlı.
Germaniyä irtä saylawlarğa yaqınlaşqanda tawış birüçelär tradiśiyälärgä tayanuçılar belän populistlar arasınnan bersenä östenlek birergä mäcbür bulaçaq.
Yaña xökümät - şul uq säyäsätme?
2025nçe yılda iñ mömkin kürenüçe näticä - üzäktäge kartalarnıñ qabat taratıluı bulaçaq şikelle. Oppoziśiyädäge konservatorlarnıñ köç qazanuı kötelä, tik berüze xakimlek itü öçen bu citärlek bulmayaçaq.
Bu sśenariy Germaniyäneñ monnan soñğı xökümäteneñ küreneştä törle, ämma säyäsättä êlekkege xökümätlärgä oxşaş bulaçağın kürsätä. Xalıqara cämäğat’çelek öçen bu Germaniyäneñ küp’yaqlılıq, NATO häm Awrupa Berlegenä bäyleleklären däwam itäçägen añlata. Tik Awrupa integraśiyäsen tiränäytü yäisä ähämiyätle tışqı säyäsättä üzgäreş şikelle qıyu adımnar yasaluı kötelmi.
Awırlıqlarnı ciñä alaçaqmı?
Yaqınlaşuçı saylawlar Germaniyä cämğıyätendä üzgärü ixtiyacı belän totrıqlılıq teläge arasındağı kiñ kiyerenkelekne çağıldıra. Tışqı basımnar - yaña AQŞ idaräse, global’ säwdä suğışları häm iminlek yanawları - artqan sayın Germaniyäneñ kiläse xökümätenä, saq saylawçılar telägängä qarağanda, tağın da täwäkkäl adımnar yasarğa turı kilergä mömkin.
Näticädä saylaw kampaniyäsendä kürenüçe Germaniyäneñ säyäsi draması bik küp Könbatış demokratiyäse oçraşa torğan awırlıqlarnıñ mikrokosmosı: kiräkle üzgäreşlärne, xalıq belän çitläşmiçä, niçek idarä itärgä?
Bu balanslaw ğamäleneñ näticäse Germaniyä çiklärennän bik yıraqta çağışış tabaçaq häm Awrupanıñ kiläçäge belän global’ säxnädäge rolen formalaştıraçaq. Uñay yağı şul: Germaniyä tirän krizis êçendä tügel häm saylaw näticäläre cimergeç üzgäreşlärgä kitermäyäçäk. Demoqratik cämğıyät’tä, ägär xalıq teläsä, koaliśiyä xökümäteneñ yaña sostavta formalaşuı ğadäti küreneş. Tik şundıy soraw tua: bu awırlıqlarnı ciñü öçen citärlek bulaçaqmı?
