Donal’d Trampnıñ 2024nçe yılnıñ 5nçe noyabrendä qabat ilbaşı bularaq saylanuı İzrailgä qaqşamas teläktäşlek xisen üzgärtmi. Tik xökümät räise Bin’yamin Netan’yaxu belän mönäsäbätlärneñ, berençe çordağı qadär ük, yaraşqan buluı mömkin şikelle kürenmi. Çönki Tramp wazıyfasınnan kitkännän birle Yaqın Könçığış ta, İzrail dä, Netan’yaxu da üzgärde.
AQŞ-İzrail kiyerenkele artqan waqıtta Netan’yaxu 2023nçe yılnıñ ğıynvarınnan birle Bayden idaräse belän Xökem çığaru reforması qanunı häm Yordannıñ basıp alınğan Könbatış üzänlegendäge qanunsız urnaşular şikelle mäs’älälärdä bik küp qıyınlıq kiçerde. Bu waqıt êçendä demokratlardan kilgän basımnarğa uñışlı räweştä qarşı tora häm qayçaq monı êçke säyäsi strategiyälärdä êffektiv çara bularaq qullana. Tik Trampnıñ täwge çorındağı liderlıq stilenä qarağanda, Netan’yaxunıñ şul uq yuldan däwam itüeneñ awır bulaçağın äytergä mömkin. Tağın da ähämiyätlese, Netan’yaxunıñ, kiräk bulğanda, İzrail säyäsäten tuqtata aluçı köçle lidermı-yuqmı ikänlege barı bäreleş tögällängäç kenä täğayen kürenäçäk. İke citäkçe arasındağı ışanıç citmäwe dä ähämiyätle problema. 2020nçe yılğı saylaw näticälären äle haman kire qağuçı Tramp Netan’yaxunıñ Baydennı videoyullama belän täbrik itüen xıyanät bularaq bäyälägän ide.
Trampnıñ köçe, Netan’yaxunıñ zäğıyf’lege
Netan’yaxu, 2018nçe yıldan birle 5 saylaw häm 1 yıl buyı oppoziśiyädä qalğannan soñ, 2022nçe yılda ul’tra-unçı dini sionist lager’nıñ Knessetqa kerüen ciñelläşterep xakimiyätkä kire qayttı.
Tik qanun däğ’waları häm 1nçe oktyabr’ höcümennän soñ “iminlek keşese” imidjına zarar kilde. Netan’yaxu xökümäteneñ totrıqlılığı koaliśiyädäge berlektäşläreneñ taläplärenä qarata sizgerläşte häm qayçaq “Likud” êçendäge bülenülär belän idarä itä almıy başladı. Näticädä ul törle manyevrlar belän İzraildä säyäsättä qaluğa ireşkän lider. Bik küp êçke qarşılıqlar belän oçraşqan Netan’yaxu saylaw basımnarınıñ artaçağın häm, kiçekterelüenä qaramastan, 7nçe oktyabr’däge iminlek citeşsezlekläre öçen cawap birergä turı kiläçägen belä. Östäwenä, 2023nçe yılda protestlar belän başlanğan oppoziśiyä aktivlığı 7nçe oktyabr’dän soñ totıqlarnı qotqarunı taläp itüçe dinamik xäräkätkä äwerelde.
Çikle tışqı säyäsät variantları
Tışqı säyäsättä İzrailneñ saylaw mömkinlekläre 2010nçı yılnıñ urtalarınnan birle ähämiyätle däräcädä taraydı. Ul çorda Netan’yaxu Putin belän êffektiv dialogqa iyä ide häm Xayfa portınıñ Qıtay citäkçelegendäge kiñäytelüe şikelle küptaraflı iniśiativalar alıp bara ide. Tik AQŞ-İzrail mönäsäbätläreneñ tiñsez strukturası säbäple bu küpyaqlılıq tulı mäğ’näsendä üsä almadı. 7nçe oktyabr’dän soñ İzrailneñ tışqı säyäsäte milli iminlek borçuları arqasında Vaşingtonğa tağın da bäyle xälgä äwerelde. Monnan tış, Tramp çorı mirası bulğan “Abraxam kileşüläre” häm başqa illär belän mönäsäbätlärne cayğa salu şaqtıy artqa kitte.
Tramp isä bu ikençe çorda, 2017nçe yıl belän çağıştırğanda, tağın da nıqlı poziśiyädä häm tağın da kübräk saylawçı yaqlawınnan häm köçäygän säyäsi urınınnan faydalana. Bu xäl global’ häm regional’ däräcädä krizislardan zarar kürgän mäydannarda AQŞ säyäsätläreneñ niçek üzgäräçäge belän bäyle qızıqsınu uyata.
Tramp, Netan’yaxu belän monnan alda da xezmättäşlek itkän lider bularaq, AQŞ ilçelegen Qudüskä küçerü, Süriyäneñ basıp alınğan Golan qalqulıqlarında İzrail xakimiyäteneñ tanıluı häm “Abraxam kileşüläre” şikelle İzrailneñ regional’ izolyaśiyäsen kimetügä yünältelgän berniçä ähämiyätle täräqqıyät’tä töp rol’ne uynadı. Bu ğamällär, hiçşiksez, Netan’yaxunıñ urının nığıttı häm anıñ xakimiyäten köçäytte. Xätta bu uñışlarnıñ “Likud”nıñ 2023nçe yılğa qadärge säyäsi totrıqsızlıqta parlamenttağı urınnarın saqlap qaluına öleş kertüe uylanıla.
Netan’yaxunıñ butalçıq şäxsi mönäsäbätläre
Netan’yaxunıñ närsä êşläyäçägen aldan añlap bulmaw, bigräk tä, İzrailneñ ambiśiyäläre Amerikanıñ mänfäğat’lärenä qarşı kilgändä, anı AQŞ ilbaşları öçen ışanıçsız urtaqqa äwerelderä. Netan’yaxu yaxşı mönäsäbätlärne dä, añlaşılmawçanlıqlarnı da İzrail säyäsätenä täêsir itü çarası itep qullana. AQŞ qarşılığın arttırğanda, üzen İzrail mänfäğat’lären yaqlawçı itep kürsätä. Mönäsäbätlär uñay bulğanda strategik rolen assızıqlıy.
Bu ikeyaqlı poziśiyä Netan’yaxunıñ här oçraqta populyarlığın saqlarğa bulışa. Äytik 2019nçı yılğı saylaw kampaniyäse waqıtında Bayden häm Putin belän xezmättäşlegen alğı planğa çığarsa, 7nçe oktyabr’dän soñ, Ğazzädä utnı tuqtatu mäs’äläsendä Bayden belän bäxäsläşüenä qaramastan, İzrailneñ mänfäğat’lärenä tuğrı buluın kürsätte. Monda Netan’yaxu AQŞ idaräsenä berniçä süz birep Baydennıñ utnı tuqtatu planın açıqlawına säbäpçe buldı. Tik Netan’yaxunıñ älege plannıñ qayber şartlarına qarşı çığuı Baydennı awır xäldä qaldırdı. Östäwenä, Netan’yaxu här cıyılıştan soñ diyärlek tiskäre belderülär yasıy. Trampnıñ liderlıq stile üzgärgännän soñ Netan’yaxunıñ älege butalçıq manevrlarına sabırlığı qalmawı mömkin. İzrail xökümät başlığınıñ ilendäge cämäğat’çelekne tınıçlandıru öçen AQŞ idaräsen kötterü häm ilbaşınınıñ imidjın töşerü taktikalarınıñ Tramp idaräsendä qabul itelmäwe dä bar.
Suğışnı beterü süze
Qaysı idarä yäisä ilbaşı bulsa da, AQŞ-İzrail mönäsäbätlärendä ähämiyätle yuldan çığu yäisä AQŞnın İzrailgä teläktäşlegendä kimü kötelmi. Tik Tramp Baydenğa bulğan möğamäläne Netan’yaxudan kürep sabır itäçäk lider tügel. Başqa törle äytkändä, Trampnıñ ikençe çorı fälästinlelär öçen tağın da yaxşı çor bulmasa da, Netan’yaxu öçen tağın da awır prośess bula ala.
Trampnıñ kampaniyäseneñ üzägendä suğışlarnı beterü ide häm bu anıñ tışqı säyäsäten formalaştıraçaq sıman kürenä. Xalıqara söylämdäge awırlığı häm annan kötelüçe êşlär küz uñına alınğanda, Tramp idarśäeneñ bu yünäleştä adım atuı mömkin. Tik asıl mäs’älä teläsä-qaysı bäreleşneñ nindi şartlar astında tögällänüe - bu Netan’yaxu öçen awır mäs’älä bula ala. Trampnıñ “Suğışnı beterü” poziśiyäseneñ täêsire kürensä, Netan’yaxu belän mönäsäbätläreneñ dinamikaları tağın da täğayenlänäçäk.
İzrailgä teläktäşlek - Netan’yaxuğa teläktäşlekme?
Här oçraqta Trampnıñ bu yaña çorda Netan’yaxuğa qarata qatğıy poziśiyägä basuı ixtimal. İzrailneñ tulısınça AQŞnıñ yünältelüe belän xäräkät itüe kötelmäsä dä, basım artuın xis itärgä mömkin. Tramp öçen AQŞnıñ İzrailgä teläktäşlegen Netan’yaxudan ayıru pragmatik adım bula ala häm bu İzrail belän Netan’yaxuğa qarata ritorikasınıñ ayırıluına kiteräçäk. Bu nisbättän Netan’yaxunıñ Gallantnı saqlanu ministrı bularaq üzgärtep, urınına İsrail Kaśnı quyuı strategik kalibraśiya sıman kürenä. Tik Tramp wazıyfasına başlağançı 2 aylıq prośessta İzrailneñ däwam itüçe suğışınıñ ike frontında da wäzğıyät’ bu mönäsäbätlärneñ ağımına täêsir itäçäk.
