Gaitinıñ başqalası Port-o-Prensta yäşäwçe 16 yäş’lek yäşüsmer Keşe xoquqları küzätü oyışmasına 14 yäş’lek çaqında “Village de Dieu” cinayät’çel törkemenä kerüen söyli. “Törkemgä kergänçe äniyem belän yäşi idem… Aşaw häm kiyem-salım tabu, çınnan da, bik awır ide”,-di ul. “Öydä aşarğa yuq ide. Tik törkemgä kergäç, aşıy ala idem”.
Bu siräk oçrıy torğan xäl tügel.
Kariblardağı däwlät 2021nçe yıldan birle xaos êçendä. Bandalar başqalanı häm başqa urınnarnı qulğa töşerep, azıq-tölek häm mediśina kiräk-yaraqlarında hälakät däräcäsendä qıtlıqqa kiterde. Alar Gaitida balalarnıñ şaqtıyına qoral tottırıp üz saflarına ala.
Xalıqara säyäsät professorı Amalendu Misra: “Yarlılıq, tärtipneñ bozıluı häm qanunsızlıq - Gaitida bandalarnıñ balalarnı qorallandıruı arqasındağı töp faktorlar”,-di. Ul bäreleşlär arqasında yätim qalğan sabıylarnıñ kübeseneñ açlıqtan qotılunıñ berdänber yulı - bandalarğa kerü buluın söyli. Çönki alar, başlıça, balalarğa aşaw, yaqlaw häm yalğız bulmaw wäğ’däläre belän yaqınlaşa. Başqa saylaw mömkinlekläre bulmağan sabıylar bu tozaqqa êlägä.
Bu cinayät’ törkemnäre qurqıtu belän idarä itä, urlıy, talıy häm köçle töbäk suğışları çığara. Bolarnı tuqtatırday aktiv xökümät bulmağanğa, törkemnär xäzer Port-o-Prensneñ 80%ını diyärlek kontrol’ itä.
Qanunsız däwlät
Gaitinıñ qanunsızlıqqa taba tägärüe, bigräk tä 2021nçe yılda däwlät başlığı Jovenel’ Moisnıñ üterelüennän soñ, tiz häm cimergeç buldı. Şul säbäple barlıqqa kilgän köç buşlığınnan faydalanğan bandalar başqalanıñ zur öleşen üz qullarına töşerä. Andağı tormış köç qullanuğa bäyle räweştä tözelä. Balalarğa daimi räweştä qurqınıç yanıy häm däwlät alarnı saqlıy almıy.
Yärdäm oyışmaları açlıq häm çiktän tış fäqıyr’lekneñ bik küp ğailäne ömetsezlekkä taba österäwen, şuña kürä cinayät’çelär qarşında bireşüçän xälgä kilülären belderä.
Bötendön’ya azıq-tölek programması citkergänçä, Gaitida xalıqnıñ yartısınnan artığı açlıqta yäşi häm bu xäldän, bigräk tä, balalar zıyan kürä. “Näticädä, tormış öçen köräştä xätta ata-analar üzläre balalarınıñ bandalarğa alınuına küz yoma”,-di professor Misra.
Belgeçlär Gaitida iq’tisadi krizisnıñ tiränäyüe artınnan bu tendenśiyäneñ axırğı 2 yılda ähämiyätle külämdä naçarayuın belderde.
10 yäşendäge balalar küzätü, qoral taşu häm suğışularda qatnaşırğa mäcbür itelä. Kübese “yuq” diyä almıy, çönki açlıq häm yarlılıq alarğa başqa yul qaldırmıy.
Censi köç qullanu borçu tudıruçı däräcägä citte
Säyäsi totrıqsızlıq häm cämğıyät’täge tärtipsezleklär xakimlek itüçe moxittä bandalarnıñ kiñ taraluı belän bergä censi köç qullanu da artıp borçu tudıruçı wäzğıyät’kä äwerelde.
BMO keşe xoquqları ofisı mart ayında çığarğan xisabında ildäge köçläwlärneñ şiqayät’ itelmäwen häm ğayeplelärneñ kübesençä cäzasız qaluın belderä. Banda äğ’zaları başqarğan bik küp köçläw oçrağı terkälä.
“Qızlar censi qollıqqa töşä, lager’larda çistartu häm aşarğa peşerü şikelle êşlärgä mäcbür itelä. İr balalar isä küzätüçe, şımçı bularaq öyrätelä. İminlek xezmätläreneñ alarğa atu mömkinlege tübän buluı öçen poliśiyägä qarşı alğı saflarda suğıştırıla”,-di Misra.
Berdän artıq bandit köçlägän qızlar yä balağa uza, yä censi yul belän yoğuçı çir êläkterä. Awırlı buluları añlaşılğaç, lager’dan quılıp, faxişälekkä mäcbür itelälär.
Bu dähşät, mizgellek fizik zarardan bigräk, qorbannarda tirän psixologik yaralar barlıqqa kiterä häm bolay da yaqlawçısız bulğan xalıqnı tağın da totrıqsızlaştıra.
Çikne tanımawçı tabiblar köç qullanuğa duçar bulğan yäisä köç qullanırğa mäcbür itelgän balalarda citdi ruxi sälamätlek problemaları açıqladı. Kübese travmadan soñ stress, depressiyä häm xäweflänü şikelle bozıqlıqlar kiçerä. Tik ruxi sälamätlek xezmätläre ildä bik çikle häm daimi yanaw astında yäşäwçe balalarğa anı täêmin itü mömkin şikelle kürenmi.
Cimerelgän mäğarif sisteması
Ozaq waqıtlar sıyınu urını bularaq kürelgän mäktäplär xaostan qotıla almıy. Gaitinıñ bolay da zäğıyf’ bulğan mäğarif sisteması artıq cimerelü aldında tora. Bandalar kontrolendäge töbäklärdä bik küp mäktäp yabılırğa mäcbür bula, uqıtuçılar daimi räweştä talaw häm basqın qurqınıçı astında yäşi.
Gaiti mäğarif ministrlığı qayber uqu yortlarınıñ bilgesez waqıtqa qadär yabıluın häm meñnärçä balanıñ belem aludan mäxrüm qaluın belderde. Mäktäp bulmawı arqasında balalar yarlılıqtan qotılu öçen iyä bulğan az sanlı tağın ber forsatnı yuğalta. Alar bandalarnıñ qulına töşülärenä kiterüçe şartlarğa tağın da yaqınlaşa.
“Bu dähşät êçendä üsüçe bik küp ir bala üskäç räximsez cinayät’çegä äwerelä”,-di Misra. Älege balalarnıñ şaqtıyı köndäş bandalar yäisä poliśiyä belän bäreleşlärdä ülä.
Krizisnıñ tiränäyüenä qaramastan, xalıqara cämäğat’çelekneñ reakśiyäse äkren buldı. Belgeçlär kisätüençä, dön’ya bu xälgä küz yomuın däwam itsä, gaitilı balalarğa salınğan zıyan kire qaytarılmas däräcägä citäçäk.
