Matematikany tebigat kanunlaryny öz içine alyp we olary kesgitleýän derejä göteren akyldar, alymlara we danalara ruhlandyryjy çeşme bolmagynda galýar.
Mundan müň ýyl ozal ýeriň gradiusyny hasaplamak örän giň hyýal güýjüni talap edýärdi. Bu san taýdan ajaýyp üstünlik üçin trigonometriýany we algebrany utgaşdyran ägirt 10-njy asyryň yslam matematik akyldary Abu Reýhan Al-Birunidy.
Biruniniň ylmy mirasy asyrlaryň dowamynda alymlara we matematiklere ylham çeşmesi bolup geldi we onuň ady henizem uly hormat bilen ýatlanýar.
Tanymal täjik alymy Bobojon Gafurow, 1975-nji ýylda “Unesco Courier-de” neşir edilen makalasynda Birunini: "Ol öz döwründen şeýle bir öňe geçipdi welin, iň şöhratly açyşlary hem döwrüniň alymlarynyň ençemesi üçin düşnüksiz bolup galýardy" diýip häsiýetlendirýär. Ylym taryhy ulgamynyň esaslandyryjysy Jorj Sarton bolsa 11-nji asyry "Biruni eýýamy" diýip atlandyrýar.
Biruni ýaly akyldarlar, bilim we matematika baradaky eserleriň arap diline terjime edilen döwürde dünýä inipdi. Ol belli bir ýaşyna ýetende, dürli siwilizasiýalaryň we asyrlaryň alymlary tarapyndan işlenip düzülen düşünjeler bilen tanyşýar. Biruni, babyllylaryň we rimli alymlaryň ylmy edebiýatyndan, hatda astrologiýa çenli ençeme ugurda möhüm sapaklar aldy. Yslamyň Altyn Asyrynyň beýleki musulman alymlary ýaly ol hem maglumatlara we bilimlere çäksiz höwes bildirýärdi.
Türk professory Fuat Sezgin 27 ýaşyndaky Biruni bilen 18 ýaşyndaky Ibn Sinanyň arasynda intelektual taýdan çuňňur çekeleşikler bolup geçendigini beýan edýär. Iki beýik alymyň "Ýagtylygyň ýaýramagy we ölçelmegi" meselesini düýpli ara alyp maslahatlaşandygy mälimdir. 2018-nji ýylda aradan çykan Sezgin bu çekeleşikleriň hiliniň özboluşlydygyny we hat-da häzirki döwürde hem bu derejä ýetilmändigini belleýär.
Sezgin bu taryhy çekeleşikleriň käbiriniň mazmunyny öwrenende, iki alymyň ýylylyk we şöhleler hakynda maglumat alyşandygyny beýan edýär. Iki akyldar hem şuňa meňzeş netijä gelipdir: ýylylyk hereket arkaly, sowuk bolsa ornaşyklyk (hereketsizlik) arkaly emele gelýär. Şu sebäpli hem dünýä: Ekwatorda yssy, polýuslarda sowukdyr. Olaryň ara alyp maslahatlaşan beýleki bir mowzugy bolsa günüň şöhleleriniň ýaýramagy bolupdyr. Biruni, ýagtylygy we ýylylygy maddy däl zatlar hökmünde kabul edipdir we ýylylygyň şöhleleriň içinde bardygy hakynda pikiri ýöredipdir.
Ibn Sina mundanam öňe geçip, ýylylygyň özbaşdak ýaýramaýandygyny, ýöne Günüň şöhleleriniň ony göterýändigini beýan edýär. Ol muny hereket edýän gäminiň içinde oturan adama meňzedýär.
Nemes taryhçysy Maks Maýerhoffa görä Biruni, ähliumumy hormata eýe bolan musulman alymlar toplumynyň belki-de iň öňde baryjy wekili bolupdyr. Onuň dürli ugurlara goşan goşantlary oňa “Ussat” diýen abraýly adyň berilmegini gazandyrypdyr.
Biruniniň Ýeriň radiusyny nädip hasaplandygyna gaýdyp gelsek, onuň Biruniniň iň täsirli üstünlikleriniň biridigini aýtsa bolar. Ilki bilen Pakistanyň Penjap welaýatyndaky Nandana galasynyň golaýyndaky bir depäniň beýikligini ölçäpdir. Soňra gözýetimini ölçemek üçin şol depä çykýar. Trigonometrik we algebrik deňlemeleri ulanyp, 3928,77 iňlis miline barabar bolan netije çykarýar; ol bolsa häzirki döwürde kesgitlenen Ýeriň radiusy bilen takmynan 99% gabat gelýär.
Biruni öz hasaplamalaryna esaslanyp ýeriň günüň daşyndaaýlanmagy ähtimallygy hakynda pikirlenmäge başlaýar. Bu bolsa şol döwürdeki alymlaryň tas ählisiniň ähmiýetsiz hasaplaýan pikiridi. Emma Biruni mantygyna we içki duýgularyna şeýle bir ynanýardy welin, günüň hereketleri we gün tutulmalary barada giňişleýin eserler ýazýar. Mundan başga-da, ol astronomiki gurallary oýlap tapdy we ýeriň bir okuň töwereginde nähili aýlanýandygyny düşündirip, giňişlik we uzynlyk ugurlarynyň dogry hasaplamalaryny geçirýär. Ol teoriýalaryny we synlaryny "Al-Asar al-Bakiýa" atly meşhur kitabynda jemledi. Şeýle hem, biziň eýýamymyzyň 1000-nji ýylynda (häzirki wagtda "Hristian eýýamy" diýlip atlandyrylýan döwür) senenama ulgamynyň nähili ýüze çykandygy hakynda syn ýazýar.
Şeýle-de ol ugurlary tapmagyň dürli usullaryny ýüze çykarýar we pasyllaryň başyny anyk kesgitlemek üçin matematik usullary işläp düzdi. Bu ylmy we tehniki öwrülişikler Birunini diňe bir öz döwrüniň däl, eýsem bütin adamzat taryhynyň iň beýik akyldarlaryndan birine öwürdi.
Biruni 1019-njy ýylyň 8-nji aprelinde bolup geçen gün tutulmasyna we şol ýylyň 17-nji sentýabryndaky aý tutulmasyna syn etdi. Gün tutulmasyny Kandahar we Kabil şäherleriniň arasyndaky daglar bilen gurşalan Lamhan diýen jülgede synlapdyr. Ol şeýle ýazypdyr: "Günüň dogmagynda, günüň takmynan üçden bir böleginiň tutulandygyny we tutulmanyň kem-kemden azalýandygyny gördük."
Aý tutulmasyna bolsa Gaznada eyn etmegi başarýar. Ol tutulmanyň ilkinji başlan pursadynda belli bolan ýyldyzlaryň belentligi hakynda takyk jikme-jiklikleri hem bellige alýar. Mundan başga-da Biruni ýedigen galaktikasyny san taýdan ölçelip bolmajak bulançak ýyldyz böleklerinden emele gelen bir ýygyndy hökmünde düşündirdi.
Ol matematika we astronomiýa boýunça geçiren işlerini meşhur eseri "Kitabut-Tefhim fi Availi Sybaatit-Tenjim" atly kitabynda jemledi. Bu eser 1934-nji ýylda Ramsay Wright tarapyndan terjime edilip, dünýäniň üns merkezine öwrülýär. Şeýle hem bu kitap Biruniniň ýiti zehininiň we giňişleýin gözegçilikleriniň ajaýyp subutnamasy hökmünde taryhyň sahypalarynda aýratyn orun eýeleýär.
Biruniniň fizika goşan goşantlarynyň arasynda dürli metallaryň, gymmatbaha daşlaryň we beýleki maddalaryň agyrlyk derejesini anyk kesgitlemek boýunça işleri aýratyn orun tutýar. Ol 18 elementiň we birleşmäniň agyramyny dogry ölçäpdir. Onuň "Kitabul-Jemahir" atly kitaby dürli gymmatbaha daşlaryň we metallaryň özboluşlyklaryny jikme-jik düşündirýär. Mundan başga-da, ol burçlar we trigonometriýa boýunça işleri bilen öňdebaryjy alymlardan biri bolupdyr. Ol tegelek şekilleriň kölegesi we togalaklaryň içindäki kirişleriň häsiýetleri boýunça barlag geçiripdir we bir burçy üç bölege bölmek üçin usul işläp düzüpdir. Şeýle hem ýer derejesini kesgitlemek (lokasiýa prinsipleri) barada giňişleýin maglumat beripdir we hindi sanlaryny çuňňur öwrenipdir.
Geologiýa we geografiýa ugurlarynda-da onuň goşantlary täsin bolupdyr. Ol geologik ýarylmalar, metally eretmek (metalurgiýa) we ýerastyndaky tebigy çeşmeler barada işläpdir. Şeýle hem, artezian guýularynyň işleýşi boýunça düşündirişlerini gidrostatik ýörelgelere esaslandyrypdyr. Bu işleriniň netijesinde Biruni "Geodeziýanyň esaslandyryjysy" hökmünde at gazanypdyr.
Onuň ylmy barlaglary diňe bir teoretiki pikirler bilen çäklenmän, şol bir wagtda amaly taýdan hem peýdalanyp boljak esaslara daýanýardy. Bu onuň ylma bolan açyk çemeleşmesini we dürli ugurlarda geçirýän barlaglarynyň arasyndaky baglanyşygy görkezýär. Biruni fizika, matematika, geologiýa, geografiýa we minerologiýa ýaly dürli ugurlar boýunça ylmyň taryhynda möhüm bir şahsyýetdir.
Biruiniň ömür beýany
Biruni 973-nji ýylda Horezmde dünýä inip, 1048-nji ýylda aradan çykýar. Ýaşlykdan başlap ol öz watanyny terk edip, Eýranda we Özbegistanda syýahat edýär. Gaznaly Mahmydyň Buharany basyp almagyndan soň ol Gaznawylar neberesiniň paýtagty bolup, häzirki Owganystanyň çägindä ýerleşýän Gazna şäherine göçýär.
Biruni Hindistany hem dolandyran meşhur musulman hökümdary Sultan Mahmyt Gaznawy we onuň ogly Soltan Mesut bilen ýakyn gatnaşykda bolupdyr. Gaznaly Mahmyt, Biruniniň ylymyna we şöhratyna haýran galyp, ony Hindistana eden syýahatlarynda birnäçe gezek özi bilen alyp gidipdir. Biruni 20 ýyl boyunca Hindistanyň köp ýerini gezip, punditlerden (hindu alymlaryndan) hindi pelsepesi, matematika, geografiýa we din boýunça ders alýar. Şonuň bilen bir hatarda ol hem hindilere grek we musulman ylmyny hem-de pelsepesini öwredipdir.
Biruni yslamy öwüt-ündewleri öz ylmy işleriniň esas sütünleriniň biri hökmünde görüp, ylym baradaky düşünjesini şu sözler bilen jemläpdir:
"Astronomiýa we geometriýa boýunça geçiren iş tejribelerim, şeýle-de fizika boýunça eden synaglarym, çäksiz güýje eýe bolan bir Akylly Meýilleşdirijiniň bardygyny görkezdi. Astronomiýada eden açyşlarym bolsa, älemiň diňe fiziki we materialistik sebäpler bilen düşündirip bolmaýan döredijilikli bir ulgamdan we inçelik bilen dolandyrylan fantastiki çylşyrymlylyklardan durýandygyny subut etdi."
Ol işlerini hiç haçan şöhrat, awtoritet ýa-da gazanç üçin ulanmady. Munuň ajaýyp mysaly Soltan Mesudyň onuň ansiklopedik eseri bolan "Al-Kanun al-Mesudy" üçin oňa üç düýe ýüki kümüş teňňe ibermegidir. Biruni şanyň şol sowgadyny mylaýymlyk bilen yzyna gaýtaryp:
"Men ylymae, diňe ylyma hyzmat edýärin, pul üçin däl" diýip, pul sowgadyny kabul etmekden ýüz öwürýär.
Biruniniň Hindistana eden saparlaryndan we onuň punditlerden öwrenen sapaklaryndan soň ol ylymlar boýunça gündogar bilen günbatary birleşdiriji bir şahsyýet hökmünde taryhda aýratyn orun eýeleýär. Şeýle hem ylmyň ähli ugurlaryna bolan çuňňur garaýşy onuň diňe bir alym däl-de, ylym üçin ýaşaýan filosofdygyny hem görkezýär.
