Gaitiniň paýtagty Port-o-Prensde ýaşaýan 16 ýaşly ýaş bir oglan, Adam Hukuklary Gözegçilik Guramasyna 14 ýaşyndaka Village de Dieu atly jenaýat toparyna goşulandygyny aýtdy. 

Ýaş oglan: “Topara goşulmazdan öň, ejem bilen ýaşaýardym... Iýmit we egin-eşik tapmak hakykatdanam kyndy,” diýdi. “Öýde iýmit ýokdy. Emma toparyň düzüminde bolan mahalym iýip bilýärdim” diýdi.   

Bu ýeke-täk waka däl

Karib ýurtlarynyň biri bolan Gaiti, 2021-nji ýyldan bäri bulam-bujarlygyň içinde. Jenaýat toparlary paýtagty we beýleki sebitleri gözegçilik astyna geçirip, iýmit we lukmançylyk serişdelerinde betbagtçylyk derejesindäki ýetmezçilige sebäp boldy. 

Gaitide köp çagalar, döwletiň gowşamagy bilen paýtagty öz gözegçiligine alan we goragsyzlary ulanýan zalym toparlar tarapyndan ýarag bilen öz düzümlerine girmeklerine mejbur edýär. 

Halkara Syýasat professory Amalendu Misra: “Garyplyk, tertibiň bozulmagy we bikanunçylyk, Gaitide jenaýat toparlarynyň çagalary ýaraglandyrmagynyň arkasyndaky esasy sebäpleridir” diýýär. 

Misra, çaknyşyklaryň netijesinde ýetim galan köp sandaky çaganyň açlykdan halas bolmagyň ýeke-täk ýoly hökmünde bu toparlara goşulýandygyny aýdýar. 

TRT World kanalyna beren beýanatynda: “Çagalaryň jenaýat toparlaryna goşulmagynyň öňüni aljak kanuny häkimiýetiň ýoklugy sebäpli, bu jenaýat toparlar jeza almadan işlerini dowam etdirýärler” diýdi. 

Jenaýat toparlary köplenç çagalara; iýmit, gorag we degişlilik duýgusyny wada berýär. Başga ýoly bolmadyk ençeme çaga şol duzaga düşýär.  

Bu jenaýat toparlar gorky arkaly dolandyrýar, adam ogurlamak, talaňçylyk we berk sebitleýin çaknyşyklar ýaly jenaýatlar edýärler. Täsirli hökümetiň ýoklugy sebäpli, bu toparlar indi Port-o-Prensiň takmynan 80 göterimini diýen ýaly dolandyrýarlar. 

Kanuny bolmadyk döwlet 

Gaitiniň bikanynçylyga tarap süýşmegi, esasanam, 2021-nji ýylda prezident Žowenel Moiziň janyna kast edilmegi bilen tiz we elhenç boldy. Onuň ölümi bilen emele gelen güýç boşlugy sebäpli, jenaýat toparlar paýtagtyň aglaba bölegini gözegçilik astyna aldylar.   

Bu toprakdaky durmuş zorluga esaslanýar. Adam ogurlamak, talaňçylyk we ýaragly çaknyşyklar adaty ýagdaýdyr. 

Çagalar hemişe howp astyndadyr we döwlet olary goramakda örän gowşak galdy.

Ýardam guramalary; açlyk we aşa garyplygyň köp maşgalany umytsyzlyga sezewar edýändigini, şonuň üçin jenaýatçylaryň ekspluatasiýa etmeklerine açyk ýagdaýa getirýändigini habar berýär. 

Bütindünýä Azyk maksatnamasyna görä, Gaitiniň ilatynyň ýarysyna golaýy aşa açlyga sezewardyr we bu ýagdaýdan iň köp çagalar zyýan çekýär. 

Misra: “Netijede, ýaşaýyş üçin göreşýän ene-atalar hem çagalarynyň jenaýat toparlarynyň düzümine alnyp gidilmegine göz ýumýar” diýýär. 

Hünärmenler, Gaitide ykdysady krizis çuňlaşdygy saýyn bu tendensiýanyň soňky iki ýylda has agyrlaşandygyny belleýärler. 

10 ýaşyndaky çagalar garawulluk etmäge, ýarag götermäge we zorluk hereketlerine goşulmaga mejbur edilýär. Köpüsi “ýok” diýip bilmeýär, sebäbi açlyk we zorluk olaryň öňünde başga ýol goýmaýar. 

Jynsy zorluk aladalandyryjy derejä ýetdi

Syýasy durnuksyzlyk we jemgyýetçilik bidüzgünçilikleri höküm sürýän ýerlerde jenaýat toparlaryň köpçülikleýin artmagy bilen jynsy zorluk hem has aladalandyryjy derejelere ýetdi. 

Birleşen Milletler Guramasynyň Adam Hukuklary Ofisiniň mart aýynda çap eden hasabatynda, ýurtdaky jynsy zorlugyň “Şikaýat edilmeýändigi we jenaýatçylaryň köplenç jezasyz galýandygy” aýdylýar we jenaýatçylykly toparlaryň agzalarynyň eden köp sanly jynsy zorluk hadysasy resmileşdirildi.  

Zenanlar we gyzlar, elhenç zorluklara sezewar galýarlar, sebäbi jenaýat toparlary gözegçiligi ýola goýmak we howpy artdyrmak üçin muny bir strategiýa hökmünde ulanýar. 

Misra: “Gyzlar jynsy gulçulyga mejbur edilýär, 'lagerlerde' arassaçylyk we nahar bişirmek ýaly işler etdirilýär. Oglanlar bolsa garawul we aňtawçy hökmünde terbiýelenýär. Howpsuzlyk gulluklary tarapyndan nyşana alynmaklary has pes derejede bolmaklary sebäpli, polisiýa garşy öň hatarda söweşdirilýär” diýýär. 

Misra: “Jenaýat toparyň birnäçe agzasy tarapyndan namysyna degilýän gyzlar ýa göwreli galýar ýa-da jynsy ýollar bilen ýokýan kesellere duçar bolýarlar. HGöwrelidiklerine göz ýetirilen mahallary bolsa lagerden çykarylyp, jelepçilik edilmeklerine mejbur edilýärler” diýip habar berýär.

Bu eden-etdilikleriň netijeleri, diňe fiziki zyýan bilen çäkli galman, zeper ýeten adamlar psihiki ýaralara sebäp bolýar we şonsuz hem goragsyz bolan ilaty has hem durnuksyzlaşdyrýar.

Serhetsiz lukmanlar zorluga sezewar edilen ýa-da zorlanan çagalarda akyl saglygyndaky çynlakaý kynçylyklary ýüze çykardy. Köpler trawmadan soň stres bozulmalaryndan, depressiýadan we aladadan ejir çekýärler.

Emma akyl saglygy hyzmatlary aşa çäkli bolup galýar we yzygiderli zorluk howpy astynda ýaşaýan çagalara yeterlik derejede ideg etmek mümkin däl diýen ýaly.

Çöken bilim ulgamy

Ençeme wagt howpsuz ýer hökmünde hasaplanan mekdepler hem bidüzgünçiliklerden azat bolup bilmedi. Gaitiniň şonsuz hem gowşak bolan bilim ulgamy indi çökmegiň bosagasynda.   

Jenaýat toparlarynyň gözegçiligindäki sebitlerde köp sanda mekdep ýapyldy, mugallymlar dowamly zorluk we talaňçylyk gorkusy bilen ýaşamaga dowam edýärler.

Gaitiniň Bilim ministrligi käbir mekdepleriň ýapylandygyny we müňlerçe çaganyň bilimden mahrum galandygyny habar berdi.

Bilimiň ýoklugy sebäpli çagalar garyplykdan halas bolmak üçin az sandaky mümkinçilikleriň birinden mahrum galýarlar.

Bilim ýetmezçiligi bu kynçylygy çuňlaşdyrýar, çagalary jenaýat toparlaryň eline düşýän şertlere has köp baglaýar. 

Misra: “Bu zorluk gurşawynda ýaşaýan köp oglan çaga, ulalanda rehimsiz jenaýatçylar bolýar” diýýär. 

Şol çagalaryň aglabasy bäsdeş jenaýat toparlary ýa-da polisiýa işgärleri bilen bolýan çaknyşyklarda ýogalýarlar.

Uzaga çeken krizise garamazdan, halkara jemgyýetçiligiň reaksiýasy haýal boldy. 

Hünärmenler, dünýä bu ýagdaýa äsgermezçilik etmäge dowam eden halatynda, Gaitiniň çagalaryna ýetirilen zyýanyň yzyna gaýtarylyp bolmajak ýagdaýa geljekdigi barada duýduryş berýärler.