Donald Trampyň häkimiýet başyna geçmeginden bäri dünýä özgerdi, iň esasy bolsa Ysraýylyň Palestinada dowam edýän genosidi. Geliň ABŞ bilen Ysraýylyň ýaranlygynyň Trampyň häkimiýetinde dowam edip-etmejekdigine bilelikde ser salalyň.
Donald Trampyň 2024-nji ýylyň 5-nji ýanwarynda gaýtadan prezidentlige saýlanmagynyň ABŞ-nyň Ysraýyla berýän mizemez goldawyny üýtgetmegine garaşylmaýar.
Emma Ysraýylyň Premýer-ministri Binýamin Netanýahu bilen gatnaşyklarynyň ozalkysy ýaly ylalaşykly dowam etmegi beýle mümkin görünmeýär. Nähili bolanda-da Ýakyn Gündogaram, Ysraýylam, Netanýahu hem Trampyň wezipeden gitmeginden soň ozalkysy ýaly däl.
Netanýahu ABŞ-Ysraýyl gatnaşyklarynyň dartgynlaşan şertlerinde 2023-nji ýylyň ýanwaryndan bäri Amerikan hökümeti bilen Kazyýet reformasyndan Günbatar Şeriadaky bikanun ýaşaýyş ýerleri meselesi ýaly ençeme kynçylyklary başdan geçirdi. Şol möhletde demokratlaryň gysyşyna garşy durdy we wagtal-wagtal şol garşylykdan içerki syýasat strategiýasynda gural hökmünde ýerlikli peýdalandy.
Emma Trampyň birinji döwründäki liderlik usuly göz öňünde tutulanda Netanýahunyň şol bir orbitada galmakda kynçylyk çekjekdigini aýdyp bileris. Şeýle hem Trampyň ozalkysy ýaly gerek bolan halatynda Ysraýylyň syýasatyny güýmäp biljek güýçli Netanýahunyň bolup bolmandygy diňe çaknyşyk gutarandan soň belli bolar.
Liderleriň arasyndaky ynamyň azlygy hem möhüm mesele bolup durýar. Tramp 2020-nji ýyldaky saýlawyň netijelerine garşylygyny dowam etdirýän bolsa, Netanýahu wideo ýüzlenmelerinden biri bilen Baýdeni gutlapdy. Ol hem Tramp tarapyndan biwepalyk hökmünde analiz edilipdi.
Trampyň güýji, Netanýahunyň ejizligi
Netanýahu 2018-nji ýyldan bäri geçirilen bäş saýlawdan we bir ýyl dowam eden oppozisiýasy bilen bilelikde syýasy durnuksyzlyk döwründen soň aşa sagly Dini sionist blogyň Knessetde wekilçilik edilmegini ýeňilleşdirip, 2022-nji ýylyň ahyrynda häkimiýete dolanyp geldi. Emma dowam eden hukuky göreşler we 7-nji oktýabrdaky hüjümden soň hamala “Jenap janpena” abraýyna urlan zarbalar sebäpli pozisiýasy henizem durnuksyz.
Netanýahu hökümetiniň yzgiderliliginiň kepillendirijileri bolan ýaranlarynyň talaplaryna garşy durup, hasam ynjyklaşdy we wagtal-wagtal Likudyň içindäki bölünşiklere gözegçilik etmekde kynçylyk çekdi.
Netijede Netanýahu häzirki wagtda Ysraýylda syýasy taýdan dürli manýowrlar bilen häkimiýetiň başynda galmagyň hötdesinden gelýär. Köp sanly içerki meseleleri başdan geçirýän Netanýahu 2025-nji ýylda saýlaw gysyşynyň artjakdygyna we gijä galandygyna garamazdan 7-nji oktýabrdaky howpsuzlyk başarnyksyzlygy boýunça derňew işiniň gutulgysyzdygyny bilýär. Şeýle hem 2023-nji ýyldaky protestler bilen başlan oppozision aktiwizm tolkuny, depginini dowam etdirip, 7-nji oktýabrdan soň zamun alynanlaryň halas edilmegine gönükdirilen işjeň herekete öwrüldi.
Çäkli daşary syýasat alternatiwleri
Daşary syýasatda Ysraýylyň alternatiwleri 2010-njy ýyllaryň ortalaryndan bäri eslije azaldy. Şol döwürde Netanýahunyň Putin bilen gowy gatnaşygy bardy we Hytaý bilen gatnaşyklaryň ösdürilmegi hem-de Haýfa portunyň Hytaýyň öňbaşçylygynda giňeldilmegi bilen bagly taslamalar ýaly köptaraply başlangyçlar etdi. Emma ABŞ-Ysraýyl gatnaşyklarynyň özüne mahsus gurluşy sebäpli şol köp taraply çemeleşme doly iş ýüzüne geçmedi. 7-njioktýabrdan soň Ysraýylyň daşary syýasaty esasanda milli howpsuzlyk aladalaryna laýyklykda resmi Waşingtona garaşly ýagdaýa geldi. Şeýle hem şol seneden bäri Trampyň döwründen galan Ybraýym ylalaşyklarynyň mirasy we Ysraýyl bilen gatnaşyklary kadalaşdyrma bloguny giňeltme tagallalarynyň depgini diýseň gowşady.
Muňa garamazdan Tramp ikinji iş möhletine 2017-nji ýyl bilen deňeşdirilende has güýçli pozisiýada başlaýar we saýlawdaki uly goldawdan hem-de ýokary syýasy pozisiýasyndan peýdalanýar.
ABŞ-nyň daşary syýasatynyň hem global hem-de sebitleýin çäkde, esasanda çökgünliklerden zyýan çekýän sebitlerde nähili üýtgejekdigi hakynda möhüm maglumat bar. Bu ikinji we soňky iş möhleti bolandygy üçin we gazanan tejribeleri göz öňünde tutulanda-Kowd-19 pandemiýasy ýaly kynçylyklar bilen bilelikde-Tramp bu gezek işe güýçli pozisiýa bilen başlajaga meňzeýär. Bu güýçli pozisiýa, gutarjakdygyna söz beren uruşlary bilen bagly diskussiýalara gönügip, sebitleýin syýasatlara bolan çemeleşmesine täsir ýetirmegi ähtimal.
Tramp ozal Netanýahu bilen hyzmatdaşlyk eden lider hökmünde Ysraýylyň sebitleýin gabawyny azaltmagy maksat edinýän birnäçe möhüm wakada rol oýnady: ABŞ-nyň Ilçihanasynyň Iýerusalime göçürilmegi, Siriýanyň basylyp alynan Golan depelerinde Ysraýylyň hökmürowanlygyny ykrar etmegi we Ybraýym ylalaşyklary. Bu başlangyçlar şübhesiz Netanýahunyň pozisiýasyny güýçlendirdi we häkimiýetini berçinlemegini üpjün etdi. Hat-da üstünlikleriň Likudyň 2023-nji ýyla çenli dowam eden syýasy durnuksyzlyk şertlerinde partlamentde köp sanly kürsini eýelemegine goşant goşandygy hem aýdylyp bilner.
Netanýahunyň çylşyrymly şahsy gatnaşyklary
Netanýahunyň ýapyk şahsyýeti ony Amerikan prezidentleri üçin ynamsyz ýarana öwürdi. Esasanda Ysraýylyň maksatlary ABŞ-nyň sebitleýin bähbitlerinden tapawutlananda ol hasam mese mälim duýulýar. ABŞ-Ysraýyl gatnaşyklarynyň ýagdaýyna görä pozisiýa eýeleýän Netanýahu hem gowy gatnaşyklary hem-de düşnüşmezlikleri Ysraýylyň syýasatynda göteriji hökmünde peýdalanýar. ABŞ-nyň garşylygy güýçlenen mahalynda Ysraýylyň bähbitleriniň goragçysy pozisiýasyny eýeleýär we Ysraýylyň halk köpçüliginde seslenme döredýär. Gatnaşyklar kadalaşan mahalynda bolsa oňyn netijeleriň alynmagynda eýelän pozisiýasyny nygtaýar.
Bu iki çemeleşme, gatnaşyklaryň dartgynlygyň garaşsyz ýagdaýda Netanýahunyň meşhurlygyny gorap saklamagyna ýardam berýär. Mysal üçin 2019-njy ýyldaky saýlaw kampaniýasynda Baýden we Putin hyzmatdaşlyk etdi, 7-nji oktýabrdan soň Gazada ýaraşyk gepleşikleri meselesinde Baýden bilen ylalaşmandygyna garamazdan özüni Ysraýylyň bähbitlerini kepillendirmek meselesinde ygrarly görkezdi.
Netanýahu bu meselede Amerikan hökümetine dürli wadalar berip, Baýdeni ylalaşyk meýilnamasyny beýan etmäge höweslendirdi. Emma Netanýahunyň şol meýilnamanyň käbir şertlerine garşy beýanat bermegi Baýdeni çykgynsyz ýagdaýa düşürdi. Şeýle hem Netanýahu gepleşikleriň tas ählisinden soň umytsyz beýanatlar berdi.
Trampyň liderlik usuly göz öňünde tutulanda Netanýahunyň çylşyrymly manýowrlaryna näçe geçirimlilik etjekdigi näbelli. Netanýahunyň Amerikan hökümetini güýmeýärkä öz içerki halk köpçüligini köşeşdirmegi we prezidentiň abraýyna zyýan ýetiriji çemeleşmeleri Tramp tarapyndan kabul edilmesiz görünýär.
Urşy bes etme sözümi?
Hökümet ýa-da prezident, kim bolandygyna garamazdan ABŞ-Ysraýyl gatnaşyklary haýsydyr bir gyşarnyklyga ýa-da ABŞ-nyň Ysraýyla berýän goldawynyň azalmagyna garaşylmaýar. Emma Tramp, Netanýahunyň Baýdene bolan çemeleşmesine geçirimlilik etjek lider däl. Başga bir söz bilen aýdylanda Trampyň ikinji iş möhleti palestinalylar üçin amatly bolman biler, emma Netanýaha hem kynçylykly döwür garaşýan bolmagy ähtimal.
Trampyň kampaniýasynyň esasy temalaryndan biri uruşy bes etmekdi we şol diskurs daşary syýasatyny ugrukdyrar.
Halkara diskursdaky ähmiýeti we tamalaryň artmagy göz öňünde tutulanda Trampyň kabineti bu ugurda başlangyçlar eder. Emma esasy mesele haýsydyr bir çaknyşygyň haýsy şertlerde bes ediljekdigi bilen bagly. Ol hem Netanýahu üçin iňňän çarkandakly mesele. Trampyň “urşy bes et” pozisiýasynyň iş ýüzündäki täsiri görüldigi saýyn, Netanýahu bilen gatnaşygynyň dinamikalary hem anyk bolar.
Ysraýyla berilýän goldawyň Netanýahudan aýrylmagy
Nähili bolanda-da Trampyň täze döwürde Netanýaha agras çemeleşmegi ähtimal. Ysraýylyň dolulygyna ABŞ-na garaşly hereket etmegine garaşylmaýan hem bolsa, gysyşyň duýulmagy mümkin.
Tramp üçin ABŞ-nyň Ysraýyla berýän goldawyny Netanýahudan aýyrmak, pragmatiki çemeleşme bolup biler we Ysraýyl bilen Netanýahy hakyndaky diskursynyň tapawutlanmagy ähtimal. Şol çäkde Netanýahunyň Gallantyň ýerine Ysrael Katsy goranmak ministrligine bellemegi strategik göçüm bolsa gerek. Emma Trampyň işe girişmezden ozalky iki aýyň dowamynda Ysraýylyň dowam eden söweşiniň iki frantundaky ýagdaýlar bu gatnaşyklara tebigy görnüşde täsir ýetirer. Şeýlelikde Trampyň ilkinji döwründäkä meňzeş şertlere garaşylmasa hem, çaknyşygyň şertleri Tramp-Netanýahu gatnaşygynyň ugruny kesgitlemekde esasy faktor bolar.
