Aýakgap ägirdi, Ysraýyl tarapdary toparlaryň kampaniýasyny "ýigrenji" diýip häsiýetlendirmeginden soň, palestinaly supermodel Bella Hadidi wezipesinden boşatdy. Emma onuň iki esaslandyryjysy Gitleriň nasist partiýasynyň agzalarydy.
Adidas, gysga wagt ozal, ABŞ-daky Ysraýyl tarapdary bolan toparlaryň we Ysraýylyň hökümetiniň basyşyna boýun egip, palestinaly Bella Hadidi täze sport aýakgap kampaniýasyndan çykardy we modeliň şekillerini reklamalaryndan aýyrdy.
Bella Hadid, Palestinanyň Ysraýyl tarapyndan basylyp alynmagyna garşy açyk pozisiýa eýeleýän bir adamdyr we Gazada bigünä raýatlaryň öldürilmegine garşy birnäçe gezek çykyş etdi. Ysraýylyň dowam edýän urşunda şu wagta çenli 39 müňden gowrak adamyň ýogalandygy habar berilýär.
Nýu-Ýorkdaky beýik binalarda we sport aýakgap ägirdiniň sosial media hasaplarynda ýerleşdirilen reklamalarda, asly palestinaly amerikan model, Adidasyň täzeden bazara çykaran SL72 retro sport aýakgaplaryny geýip görkezilipdi.
Asyl model, Adidasyň 1972-nji ýyldaky Mýunhen Olimpiadasynda türgenlere sport aýakgabyň ýeňil görnüşini hödürlemek üçin dizaýn edilen "SL" (Super Light) seriýasynyň bir bölegidir.
Günbatar Germaniýada geçirilen bu uly sport çäresinde, palestinaly Gara Sentýabr guramasy Ysraýyl toparynyň ýerleşýän ýerine hüjüm edipdi, polisiýa bilen bolan ýaragly çaknyşykda 11 ysraýylly ölüpdi. Çaknyşykda bäş palestinaly we bir nemes polisiýa işgäri hem ölüpdi.
Ysraýylly tankytçylar, sport aýakgaplaryň geçmişine ünsleri çekip, Hadidiň kampaniýada ýüz hökmünde saýlanmagynyň antisemitik bolandygyny we "bilkastlaýyn bolup biljekdigini" öňe sürdüler. Bu arabaglanyşyk, super modeliň Gazadaky weýran ediji urşa garşy çemeleşmesi bilen baglanyşdyryldy.
Dowamly ýagdaýda nyşana astynda bolan: Bella Hadid
Supermodel, antisemitizm aýyplamasynyň nyşanasynda ilkinji gezek durmaýar.
2021-nji ýylda Hadid, Instagram göni ýaýymynda "Derýadan deňze çenli, Palestina azat bolar" şygaryny aýdanda, Ysraýylyň şol wagtky X (öňki ady bilen Twitter) hasaby, Hadidi "Ýewreýleri deňze taşlamagy goldamakda" aýyplady.
Ysraýylyň resmi hasabyndan berilen beýanatda, "Bella Hadid ýaly meşhur adamlar ýewreýleri deňze taşlamagy goldanda, Ýewreý döwletiniň ýok edilmegini goldaýarlar" diýip aýdyldy.
Aýakgap reklama jedelleşiklerinden soň, şol bir sosial media hasaby Hadidi "antisemitizmi ýaýratmak we ysraýyllylara hem-de ýewreýlere garşy zorluk ulanmagy goldaýan geçmişi bolan, ýarym palestinaly model" hökmünde häsiýetlendirdi. "Ol we kakasy, ýewreýlere garşy uly töhmetlerini we antisemitik dildüwşük teoriýalaryny ýaýratmagy yzygiderli höweslendirýärler" diýip belledi. Ysraýylyň beýanaty, Adidasy hem belläp, soraga çekmek äheňini ulandy.
Hadid mundan başgada Ysraýylyň tarapdary bolan guramalaryň nyşanasyna öwrüldi.
Antisemitizme garşy göreş hereketiniň ýolbaşçysy Saşa Roýtman: "Şeýle köp ýewreý ganyň dökülen olimpiadany ýatlap geçýän aýakgaby onuň tanyşdyrmagy, elhençdir” diýdi.
Adidasyň nasist geçmişi
Emma, sport aýakgap ägirdiniň elhenç geçmişi, aýratyn hem Gitleriň nasist partiýasy bilen baglanyşyklary, gowy edip resmileşdirilipdi.
1936-njy ýyl Berlin Olimpiadasynda ençeme nemes türgen, Gitleriň nasist režiminiň dünýä derejesinde Arýan atletik üstünligini görkezmek maksady bilen gurnalan çärede Adidasyň Dassler aýakgaplaryny geýipdiler.
Şol döwürde, markanyň esaslandyryjylary Adi we Rudi Dassler doganlar, nasist partiýasynyň agzalarydy we ýazýan hatlaryna "Heil Gitler" sözleri bilen gol çekýärdiler. Bu maglumatlar Barbara Smitiň "Sneaker Wars" atly kitabynda, Time žurnalynyň makalasyndaky setirlerinden alyndy.
Ikinji Jahan Urşy döwründe, Dassler doganlar sport aýakgap öndürmegi togtadyp, zawodlaryny Panzerschreck (Tank Gorkusy) – Birleşen güýçleriň tanklaryny ýok etmek üçin dizaýn edilen tank garşy ýaragy öndürmek üçin ulandylar.
Adidas, nasist partiýasy bilen geçmişdäki baglanyşyklaryna degişli şu günki güne çenli sesini çykarmady. Resmi internet saýtynda, sport egin-eşik kompaniýasy 1949-njy ýyldan öňki ýyllaryna ýer bermeýär, bu hem markanyň resmi esaslandyryş ýylydyr.
Kanýe Uest bilen gymmat aýralyk
Kärhananyň nasist Germaniýasy bilen bolan baglanyşyklary, 2022-nji ýylda hem, dünýä meşhur repçi Kanýe Uestiň antisemitik teswirleri sebäpli tamamlanan hyzmatdaşlygyň yz ýanyndan gün tertibe gelipdi. Kanýe Uest, indi "Ye" ady bilen tanalýar we şol sözleri sebäpli agyr tankytlara sezewar galypdy: "Ýewreýlere garşy öldüriji bir göçüm etjek... Meni aldadyňyz we meniň bilen şol bir pikirde bolmadyk ähli adamlary çetleşdirdiňiz."
Adidas, Uest bilen gatnaşygyny kesendigini we munuň kärhana ýylyň birinji çärýeginde 246 million dollar çykdaja sebäp bolandygyny mälim edipdi. Şol wagt jemi girdeji 1 göterim peselipdi.
2024-nji ýylyň mart aýynda Adidas, Uest tarapyndan dizaýn edilen we başynda doňdurylan Yeezy sport aýakgaplarynyň satuwlaryndan alnan 150 million dollardan gowrak girdejini antisemitizme garşy göreşýän toparlara haýyr-sahawat edendigini ýa-da etmegi meýilleşdirýändigini yglan etdi.
Emma, käbir tankytçylar, Adidasyň jogap bermekde "gaty haýal" hereket edendigini öňe sürdüler we kompaniýanyň bu hereketi iki hepde soň amala aşyrandygyna ünsleri çekdiler.
“Bilkastlaýyn” ýagdaýda tankyt edildi
Bella Hadidiň reklamasy ýaýradylanda, köp adam Adidasy "geçmişdäki ýalňyşlaryndan sapak almazlykda" aýyplady. Käbirleri bolsa kärhanany "şeýle hasaply we kämil görnüşde antisemit welin, munuň ýönekeý bir ýalňyşlyk bolandygyna ynanmak kyn" diýip häsýetlendirdiler.
Hadidiň, Adidasa garşy köpçülige açyk hasabat bermezligi sebäpli kazyýete ýüz tutmak üçin aklawçy tutandygy habar berildi. Amerikan güýmenje saýty TMZ-a esaslanyp berlen habar çeşmelerine görä, Hadid kärhananyň "rehimsiz we zyýan beriji bir kampaniýa alyp barandygyny" aýtdy.
Adidas, reklamalara gönükdirilen tankytlara, "islenmeden edilen bir ýalňyşlyk" bolandygyny belläp jogap berdi.
Kärhana beýanatlarynyň birinde: "Gam-gussaly taryhy wakalar bilen baglanyşyklar ýola goýlandygyndan habardardyrys – bular bütinleýin tötänden bolsada, sebäp bolan islendik biynjalyklykdan ýa-da kynçylyk üçin ötünç soraýarys" diýdi. Kampaniýanyň galan bölegini "gaýtadan gözden geçirýändiklerini" habar berdi.
Beýanatda, "Şeýle hem hyzmatdaşlarymyz Bella Hadid, A$AP Nast, Jules Koundé we beýlekilere beren islendik ýaramaz täsir üçin ötünç soraýarys. Kampaniýany täzeden gözden geçirýäris," diýip belledi.
Genosid bilen aýyplanan bir döwlet
Bella Hadidiň reklama kampaniýasy bilen bagly jedeller, Ysraýylyň Halkara Kazyýetde genosid bilen aýyplanan döwrüne gabat gelýär.
Ýurduň Gaza gönükdirilen weýran ediji urşuň dowamynda ysraýylly ýolbaşçylaryň beýanatlarynda, etniki arassalaýyş bilen bagly görkezmeler bardy. Bu beýanatlar, Ysraýylyň Prezidenti Isaak Gersog, Premýer-ministr Benýamin Netanyahu we aşa çep hökümetdäki beýleki ministrler ýaly ysraýylly karar beriji adamlar tarapyndan berildi.
9-njy oktýabrda, Hamasyň Ysraýyla gönükdirilen serhetaşa operasiýasyndan soň Ysraýylyň Goranmak ministri Ýoaw Gallant, Gaza garşy "doly gabaw" yglan edip, Ysraýylyň "adam haýwanlaryna garşy söweşýändigini" aýdypdy. Elektrik toklaryň kesiljekdigini we iýmitiň we ýangyjyň sebite salynmagyna päsgel beriljekdigini yglan etdi.
14-nji oktýabrda Ysraýylyň Prezidenti Isaak Gersog, "Gazada bigünä raýat ýok," diýdi. Iki hepde soň, Ysraýylyň Premýer-ministri Netanyahu ýaraşygy kabul etmejekdiklerini aýdyp, Injilden bir aýat okady.
"Mukaddes kitabymyz şeýle diýýär: Amalegiň size edenlerini ýatlaň." Netanyahu, "Ýatlaýarys we söweşýäris... Esgerlerimiz 3 müň ýyl öň başlanan ýewreý söweşijileriniň mirasynyň bir bölegidir" diýdi.
Häzir 10-njy aýyna giren Ysraýyl-Gaza urşy, 2 milliondan gowrak Palestinalyny öýlerinden göçürdi, aglabasy zenan we çaga bolan 39 müňden gowrak adamyň ýogalmagyna we 90 müňden gowrak adamyň ýaralanmagyna sebäp boldy.
Genosid tankydymy, antisemitizmmi?
Ysraýylyň Gaza garşy urşy, antisemitizm kesgitlemesiniň we Ysraýyla gönükdirilen islendik tankydyň antisemitik ýigrenç sözi bolup-bolmazlygynyň uzak wagtdan bäri jedelleşilen döwrüni täzeden ýitileşdirdi.
Netanýahu, 7-nji oktýabrdan bäri Ysraýyly ýa-da syýasatlaryny tankyt edýänleri, nasistler bilen deňeýän berk beýanatlar bilen ýygy-ýygydan antisemitizm bilen aýyplady. Bu sözler, käbirleriniň pikiriçe, terminiň manysyny eroziýa etmek howpuny döredýär.
Bella Hadid, sebitdäki Ysraýylyň hereketlerine garşy bir garşydaş hökmünde, bu aýyplamalaryň nyşanasynda bolan palestinaly ençeme adamyň diňe biridir.
Ysraýylly taryhçy Tom Segew AP habarlar agentligine beren beýanatynda: "Ysraýyla gönükdirilen her tankydy bellik antisemitik däldir. Bular ýaly görnüşli söze, antisemitik bir ýigrençdigini aýdan badyňyza tankydy belligi bütinleý kanuna garşy edýär we jedelleşigi basyp ýatyrmagy synanyşarsyňyz" diýip belledi.
