دۇنيانىڭ خەلقئارالىق كۈنتەرتىپ، ئوتتۇرا شەرق ۋە ئۇكرائىنادىكى ئۇرۇشلارغا ئوخشاش كىرىزىسلار بىلەن مەشغۇل بولۇپ، باشقا رايونلاردىكى، بولۇپمۇ جەنۇبىي كاۋكازدىكى قىيىنچىلىقلارنى نەزەردىن ساقىت قىلىۋاتقانلىقى ئېنىق.

ئۆكتەبىر ئېيىنىڭ بىرىنچى ھەپتىسىدە، ئەزەربەيجان پىرېزىدېنتى ئىلھام ئەلىيېۋ ئەرمېنىيە بىلەن غەرب دۆلەتلىرىنى، تارىخىي بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسىدا تۇرۇۋاتقان بىر پەيتتە، ئەرىۋاننى قوراللاندۇرۇش تىرىشچانلىقلىرىدىن ساقلىنىش ھەققىدە قاتتىق ئاگاھلاندۇردى.

ئەلىيېۋ 2020-يىلى پۈتۈنلەي ۋەيران قىلىنغان ۋە ئازاد قىلىنغان جەبرائىلدىكى يېڭىدىن قۇرۇلغان شەھەرنىڭ يۇرتىدىن ئايرىلغان بۇرۇنقى ئاھالىسى بىلەن سۆزلىشىۋاتاتتى.

پائالىيەت جەريانىدا پىرېزىدېنت ئەلىيېۋ، ئەرمېنىيەگە قورال ئەۋەتىۋاتقان غەرب دۆلەتلىرىنىڭ مەقسىتىگە سوئال قويۇپ، ئۇلار ئەزەربەيجاننى سۈكۈت قىلىپ تۇرىدۇ دەپ ئويلامدۇ ياكى يېڭىدىن قۇرۇلغان بىنالارنىڭ بۇ قوراللار بىلەن قايتىدىن ۋەيران قىلىنىشىنى كۈتۈپ تۇرۇۋاتامدۇ؟ دېدى.

ئۇ يەنە ئەزەربەيجاننىڭ دۆلەتنىڭ كەلگۈسىدىكى بىخەتەرلىكى ۋە تەرەققىياتىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش ئۈچۈن بارلىق زۆرۈر تەدبىرلەرنى ئالىدىغانلىقىنى تەكىتلەپ: «(ئۇلار) بىر تەرەپتىن يالغاندىن تىنچلىقتىن ئېغىز ئېچىپ قويۇۋاتىدۇ، يەنە بىر تەرەپتىن كەڭ كۆلەملىك قوراللىنىشقا يۈزلىنىۋاتىدۇ» دېدى.

سېنتەبىر ئېيىدا، پىرېزىدېنتنىڭ بىر مەسلىھەتچىسى، ئىراق-كۇۋەيت ئۇرۇشىدىن كېيىن ئىراققا قويۇلغىنىغا ئوخشاش، ئەرمېنىيە قوراللىق كۈچلىرىگىمۇ مۇۋاپىق چەكلىمىلەر قويۇلۇشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى.

بۇنداق تەدبىرنىڭ سەۋەبى بارلىقىنى ئىلگىرى سۈردى، چۈنكى ئەرمېنىيە 2-دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى خەلقئارالىق سىستېمىدا، قوشنا زېمىنلارنى مەجبۇرىي ئېلىشقا ئۇرۇنغان بىر قانچە دۆلەتنىڭ بىرى ئىدى.

بۇ ۋە بۇنىڭغا ئوخشاش ئەزەربەيجان ئەمەلدارلىرىنىڭ باياناتلىرى، ئەزەربەيجان ۋە ئەرمېنىيەنىڭ يېقىنقى مەزگىللەردىكى تىنچلىق توغرىسىدىكى ئېھتىياتچان ئىشەنچىسىگە زىت، شۇنداقلا ئۇنىڭغا كۆلەڭگە چۈشۈرمەكتە. ئەمما بۇ سۆزلەر تېخىمۇ جىددىي ۋە ئەستايىدىل قاراشقا ئەرزىيدۇ.

سۆھبەتلەرنىڭ ئاستا ئىلگىرىلىشى ۋە ئەرمېنىيەنىڭ داۋاملىق قوراللىنىشى مەسىلىنى تىنچ يول بىلەن ھەل قىلىش ئۈمىدىنى تەھدىتكە ئۇچراتماقتا. ئەزەربەيجان مېدىياسى ئەرمېنىيەگە پات-پات قورال يەتكۈزۈپ بېرىلگەنلىكىنى خەۋەر قىلماقتا، نۇرغۇن ئەزەربەيجانلىق مۇتەخەسسىسلەر، ئەرمېنىيەنىڭ قوراللىنىش ۋە قىساس ئېلىش ئۈچۈن ۋاقىت ئۇتۇش مەقسىتىدە سۆھبەتلەرنى قەستەن توسقۇنلۇققا ئۇچرىتىۋاتقانلىقىغا ئىشىنىدۇ.

بۇنىڭ بىلەن بىرگە باشقا زىتلىقلارمۇ بار. ئەزەربەيجاننىڭ ھەربىي خامچوتىنىڭ ئىچكى ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتىنىڭ 14-15 پىرسەنتىگە يەتكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرۈۋاتقان ئەرمېنىيە، ئۆزى ئۆتكەن يىلغا سېلىشتۇرغاندا ھەربىي چىقىملىرىنى 46 پىرسەنت ئاشۇرۇپ، قوراللىنىش تىرىشچانلىقلىرىنى تېخىمۇ كۈچەيتمەكتە.

خەلقئارا ۋەزىيەتنىڭ مۇرەككەپلىكىگە قارىماي، ئەرمېنىيە ئۆزئارا توقۇنۇشۇۋاتقان باشقا رايونلاردىن قورال سېتىۋېلىشقا مۇۋەپپەق بولماقتا.

ئىران فىرانسىيەدىن Caesar ناملىق زەمبىرەكلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان قوراللارنى ۋە ئامېرىكادىن ھەربىي ياردەملەرنى ئالغان  تېھران بىلەن ئەرىۋاننىڭ ئىيۇل ئېيىدا 500 مىليون دوللارلىق مۇھىم بىر قورال-ياراغ كېلىشىمىگە ئىمزا قويغانلىقىنى ئېلان قىلدى.

بۇنىڭدىن باشقا، كوللېكتىپ بىخەتەرلىك شەرتنامىسىگە تەرەپ دۆلەتلەرنىڭ ئەزاسى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئەرمېنىيە رۇسىيەدىن ھۇجۇم قىلىشتا ئىشلىتىلىدىغان ھەربىي ئۈسكۈنىلەرنى سېتىۋېلىشنى داۋاملاشتۇردى.

تېخىمۇ كۆپ مەلۇماتقا ئىگە بولۇش ئۈچۈن: دىپلوماتىك سۇلارنىڭ يۆنىلىشىنى بەلگىلەش: ئەزەربەيجاننىڭ كۆتۈرۈلۈشى ۋە ئەرمېنىيەنىڭ يالغۇزلىنىشى

 تۇنجى زەربىنى ئەزەربەيجان بېرەمدۇ؟

 ئەرمېنىيە قۇتراتقۇلۇق قىلىشنى داۋاملاشتۇرۇپ قورال سېتىۋېلىشنى كۈچەيتىۋاتقان بىر پەيتتە، ئەزەربەيجان ئالدىن زەربە بېرىش يولىنى تاللىشى مۇمكىن.

ياۋروپا بىخەتەرلىك ۋە ھەمكارلىق تەشكىلاتى قارمىقىدىكى مىنسك گۇرۇپپىسىنىڭ ئامېرىكالىق سابىق تەڭ ھوقۇقلۇق باشلىقى جەيمس ۋارلىك ھەتتا ئەرمېنىيەنىڭ تىنچلىق كېلىشىمىگە ئىمزا قويۇش پەيتى يېقىنلاشقان مەزگىلدىمۇ فىرانسىيەدىن قورال سېتىۋېلىشىنىڭ ئەرمېنىيە بىلەن ئەزەربەيجان ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى قىيىنلاشتۇرۇپ قويغانلىقىنى بىلدۈردى.

ۋارلىكنىڭ قارىشىچە، فىرانسىيە ئەرمېنىيە بىلەن ھەر قانداق قورال كېلىشىمىنى پەقەت تىنچلىق كېلىشىمى ئىمزالانغاندىن كېيىن تۈزۈشى كېرەك ئىدى.

«ئالدىن زەربە بېرىش ئۇرۇشى» چۈشەنچىسى، ئامېرىكانىڭ ئىراق ۋە ئافغانىستاننى ئىشغال قىلىشىدىن بۇرۇن بوش ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن دۆلەت بىخەتەرلىك سىياسىتىگە كىرگۈزۈلگەندە بىر ئاز بۇرمىلانغان ئىدى، ئەمما ئۇ «قوغدىنىش ئۇرۇشى»دىن پەرقلىنىدۇ.

ئاساسلىق پەرق ۋاقىت جەھەتتە: ئالدىن زەربە بېرىش ئۇرۇشى يېقىن تەھدىتلەرنى مۇھاكىمە قىلىش جەريانىدا، قوغدىنىش ئۇرۇشى قوزغاپ، ئۇزۇن مۇددەتلىك يوشۇرۇن تەھدىتلەرنى يوقىتىشنى نىشان قىلىدۇ. بۇ پەرق ناھايىتى مۇھىم، چۈنكى نۇرغۇن كىشىلەر ئىككىسىنى ئارىلاشتۇرۇپ قويىدۇ.

ئالدىن زەربە بېرىش ئۇرۇشى ئادەتتە، جىددىي تەھدىتلەرنىڭ بارلىقىغا دائىر ئىشەنچلىك دەلىللەرگە ئاساسلانغان «مەجبۇرىي ئۇرۇش» دەپ قارىلىدۇ ۋە خەلقئارالىق قانۇن بويىچە، بولۇپمۇ ب د ت كېلىشىمىنىڭ 51-ماددىسى بويىچە ھەقلىق ھېسابلىنىدۇ.

قوغدىنىش ئۇرۇشى بولسا، ئىستراتېگىيەلىك پىلانلارنى ئارقا كۆرۈنۈش قىلىدىغان، ھازىرقى زامان ئالىملىرى ئومۇمەن قانۇنلۇق بولمىغان تاجاۋۇزچىلىق ئۇرۇشى بولۇپ، «تاللاش ئۇرۇشى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

ئەرمېنىيەنىڭ قوراللىنىش تىرىشچانلىقلىرى داۋاملاشقان ۋە بىر تىنچلىق كېلىشىمى بولمىغان ئەھۋالدا، ئەزەربەيجاننىڭ ھەر قانداق ھەربىي ھەرىكىتى، قوغدىنىش ئۇرۇشى ئەمەس، بەلكى ئالدىن زەربە بېرىش ئۇرۇشى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.

بۇ، ئەرمېنىيەنىڭ 30 يىل بويى خەلقئارالىق سەھنىدە ئېتىراپ قىلىنغان ئەزەربەيجان زېمىنلىرىنى ئىشغال قىلىۋالغانلىقىدىن ئىبارەت ھەقىقەت ئارقىلىق تېخىمۇ كۈچىيىدۇ؛ بۇ ئىشغالىيەت پىداكارلىق بىلەن چېكىنىش ئارقىلىق ئەمەس، ئەرىۋاننىڭ 2020-يىلىدىكى ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولۇپ چېكىنىشى بىلەن ئاخىرلاشتى.

بۇ سەۋەبتىن، خەلقئارا قانۇن بويىچە، ئىككىنچى قارا باغ ئۇرۇشى، ب د ت كېلىشىمىنىڭ 51-ماددىسى بويىچە بىر ئۆزىنى قوغداش ھەرىكىتى ئىدى.

2020-يىلىدىكى ئۇرۇشتىن كېيىن، پىرېزىدېنت ئەلىيېۋ ئەزەربەيجان ئەرمېنىيەدىن ھەر قانداق تەھدىت ھېس قىلغان ئەھۋالدا، بۇ تەھدىتلەرنى ئەرمېنىيە زېمىنىدا تۇرغۇزۇپ يوقىتىش ئۈچۈن ھەرىكەتكە ئۆتىدىغانلىقى ھەققىدە بىر قانچە قېتىم ئاگاھلاندۇرۇش بەردى.

ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئەزەربەيجاننىڭ ئەرمېنىيەگە ھۇجۇم قىلىش پىلانى يوقلۇقىنى تەكىتلىدى ۋە ئۈچىنچى بىر ئۇرۇشنىڭ يۈز بەرمەيدىغانلىقىغا كاپالەت بەردى.

 يېڭى بىر سەھىپە

 قانۇنلۇق ھەربىي نىشانلارغا قارىتىلغان ئالدىن زەربىلەر، ئەزەربەيجان بىلەن ئەرمېنىيە ئارىسىدىكى ئۇزۇندىن بۇيان داۋاملىشىپ كەلگەن توقۇنۇشتا يېڭى بىر سەھىپە ئېچىشى مۇمكىن.

بۇرۇن، بارلىق ھەربىي ھەرىكەتلەر ئەزەربەيجاننىڭ خەلقئارا جەمئىيەت تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنغان زېمىنلىرىدا يۈز بەردى؛ بۇ ھەرىكەتلەر كەلتۈرۈپ چىقارغان ۋەيرانچىلىقلار ۋە پاجىئەلەرمۇ ئەزەربەيجان زېمىنلىرىدا مەيدانغا كەلدى. ئەمما كەلگۈسىدىكى توقۇنۇشلار ئەرمېنىيە زېمىنىدا يۈز بېرىشى مۇمكىن. 2020-يىلىدىكى ئۇرۇشتا، ئەزەربەيجان ئارمىيەسى، ئەرمېنىيەنىڭ ئېتىراپ قىلىنغان زېمىنلىرىغا كىرىشتىن ئالاھىدە ساقلاندى ۋە ھەرىكەتلىرىنى پەقەت ئەزەربەيجان چېگراسى ئىچىدە ئېلىپ بېرىش بىلەنلا چەكلەندى.

بۇنىڭدىن باشقا، ئەرمەنلەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان ۋە پۇقرالارنى قوغداش ئۈچۈن رۇسىيە تىنچلىق قىسىملىرىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى قوبۇل قىلىنغان قارا باغدىكى رايونلارغا كىرمەسلىككە ئالاھىدە ئەھمىيەت بەردى. ھەربىي ئىقتىدارىغا قارىماي، ئەزەربەيجان، پۇقرالارنىڭ قۇربان بولۇشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن بۇ رايونلارغا كىرىشتىن ساقلىنىش يوللىنى تاللىدى.

بۇنىڭدىن سىرت، 2020-يىلىدىكى ئۇرۇشتا، ئەزەربەيجاننىڭ ھەرىكەتلىرى پەقەت ئەزەربەيجانلىقلار تارىخىي جەھەتتىن كۆپچىلىكنى تەشكىل قىلغان رايونلارغا مەركەزلەشتى.

ئەرمېنىيەنىڭ ئېتىراپ قىلىنغان زېمىنلىرىدا بېرىلگەن بىردىنبىر زەربە، پۇقرالار رايونلىرىدىن يىراق بىر ھەربىي نىشانغا قارىتىلدى. 2020-يىلى 14-ئۆكتەبىردە، ئەزەربەيجان ئەرمېنىيەدىكى بىر باشقۇرۇلىدىغان بومبا سىستېمىسىنى ۋەيران قىلدى؛ بۇ بومبا سىستېمىسى ئەزەربەيجان پۇقرالىرىنى زەربە ئوبيېكتى قىلغانىدى.

بۇ زەربە، بومبا سىستېمىسىنىڭ گەنجە، باردا ۋە قارايۇسۇفلى قاتارلىق توقۇنۇش رايونىدىن يىراق شەھەرلەرنى زەربە ئوبيېكتى قىلىپ نۇرغۇن پۇقرالارنى ئۆلتۈرگەندىن كېيىن، يېڭى ھۇجۇملار باشلىنىشتىن بۇرۇن بېرىلدى. ئەرمېنىيەنىڭ مەزكۇر ھۇجۇملىرىدا خەلقئاردا چەكلەنگەن كلاستېر ئوق-دورىلىرى ۋە SCUD-B تىپلىق باشقۇرۇلىدىغان بومبىلار ئىشلىتىلگەنىدى.

كىشىلىك ھوقۇقنى كۆزىتىش تەشكىلاتى، كېيىن ئەرمېنىيە قىسىملىرىنىڭ توقۇنۇش جەريانىدا ئەزەربەيجانلىق پۇقرالارغا پەرقلەندۈرۈپ ئولتۇرماي، قارا-قويۇق ھۇجۇم قىلغانلىقىنى جەمزلەشتۈردى.

كوللېكتىپ بىخەتەرلىك شەرتنامىسىنىڭ بىخەتەرلىك جەھەتتىكى كۆرسەتمىلىرىگە ئىشەنگەن ئەرمېنىيە، توقۇنۇش رايونىدىن يىراق ئاھالىلەر ئولتۇراق رايونلىرىغا قىلغان ھۇجۇملىرى جازاغا تارتىلمايدۇ دەپ ئويلاپ قالدى، چۈنكى ئەرمېنىيە ئەزەربەيجاننى قارشىلىق كۆرسىتەلمەيدۇ ياكى ھەر قانداق جاۋاب رۇسىيەنىڭ ئىتتىپاقدىشىنى قوغداش ئۈچۈن بۇ ئىشقا ئارىلىشىشىغا سەۋەب بولىدۇ، دەپ تەسەۋۋۇر قىلغانىدى.

نۆۋەتتە ئەرمېنىيە داۋاملىق قوراللىنىش بىلەن بىرلىكتە، غەربنىڭ قوللىشىنى قولغا كەلتۈرۈش مەقسىتىدە ئەزەربەيجان بىلەن غەرب ئارىسىدا توقۇنۇش پەيدا قىلىشنى نىشانلاۋاتقاندەك كۆرۈنىدۇ.

 ئىككىنچى قارا باغ ئۇرۇشىدىن كېيىن، ئەزەربەيجاننىڭ ئەرمېنىيەنىڭ ئېتىراپ قىلىنغان زېمىنلىرى ئىچىدە ئېلىپ بارغان بىردىنبىر ئالدىن زەربە بېرىش ھەرىكىتى 2022-يىلى 12-سېنتەبىردە يۈز بەردى.

ئۇ چاغدا ئەزەربەيجان قىسىملىرى ئەرمېنىيەنىڭ ئىچكى رايونلىرىدا، پۇقرالارنى تالاپەتكە ئۇچراتماستىن، 1 مىليارد دوللاردىن ئارتۇق قىممەتكە ئىگە ئەرمېنىيە ھەربىي ئورۇنلىرىنى يۇقىرى سەزگۈرلۈككە ئىگە باشقۇرۇلىدىغان بومبىلار بىلەن ۋەيران قىلدى. ئۇ مەزگىلدە، مەزكۇر ھەربىي رايونلار ئەزەربەيجاننىڭ مۇداپىئەسىز ھالەتتىكى يېڭىدىن ئازاد قىلىنغان كەلبەجەر ۋە لاچىن رايونلىرىغا نىسبەتەن چوڭقۇر تەھدىت شەكىللەندۈرمەكتە ئىدى.

ئەزەربەيجاننىڭ ئاساسلىق ئەندىشىلىرى ئىككى يۆنىلىشتە بولۇپ، ئەرمېنىيەنىڭ فىرانسىيە، ھىندىستان، ئىران ۋە ئامېرىكانىڭ قوللىشى بىلەن قوراللىنىشى ۋە ئەرمېنىيەدىن قىساس ئېلىش تۇيغۇلىرىنىڭ كۈچىيىشى.

ئەزەربەيجانلىق ئەمەلدارلار ۋە مېدىيا ھەم ئەرمېنىيە جەمئىيىتىنى ھەم ئەرمېنىيەنىڭ چەت ئەللىك قوللىغۇچىلىرىنى ئاگاھلاندۇرۇش ئۈچۈن ئاۋازلىرىنى يۇقىرى كۆتۈردى.

بىر-بىرىگە قەتئىي ئىشەنمەسلىك ھادىسىسى مەۋجۇت بولغاچقا، ئەزەربەيجان ئەرمېنىيەنىڭ قارا باغقا مۇناسىۋەتلىك مەخپىي پىلانىنىڭ يوقلۇقى توغرىسىدا كاپالەت ئېلىش ئۈچۈن ئىككى ئاساسلىق تەلەپ بەلگىلىدى: ئۇنىڭ بىرىنچىسى، ئەرمېنىيە ئاساسىي قانۇنىدىكى بىرلەشتۈرۈش ماددىسىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇشى كېرەك. ئىككىنچىسى، ھەر ئىككى دۆلەت مىنسك گۇرۇپپىسىنى تارقىتىۋېتىش ئۈچۈن بىرلىكتە ئىلتىماس سۇنۇشى كېرەك.

ئەزەربەيجان پەقەت ئەرمېنىيەگىلا ئەمەس، غەربكىمۇ ئىشەنمەيدۇ. 2020-يىلىدىكى ئۇرۇشتىن بۇرۇنمۇ، ئەزەربەيجاندا، غەربنىڭ قارا باغ توقۇنۇشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك لىبېرال ئىككى يۈزلىمىچىلىكىگە دائىر كۈچلۈك ئىشەنچ بار ئىدى.

بۇ تۇيغۇ، ئەرمېنىيەنىڭ كۈچىيىۋاتقان قوراللىنىشى ھەمدە فىرانسىيە ۋە ئامېرىكا قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ قوللىشى بىلەن تېخىمۇ كۈچەيدى.

ئەزەربەيجاننى ئەيىبلەش ۋە ئاگاھلاندۇرۇش بىر ئىش، ئەمما ئەزەربەيجان زېمىنلىرىنى ئىشغال قىلىۋالغان بىر دۆلەتنى قورال بىلەن تەمىنلەش باشقا بىر ئىش – بۇ قەدەم، رايوندا تىنچلىق ئورنىتىش ۋە ئىشەنچنى ئىلگىرى سۈرۈشكە دېگەندەك پايدىلىق ئەمەس.