کودتای نافرجام ۱۵ جولای ۲۰۱۶ به عنوان یکی از بحرانی‌ترین وقایع تاریخ معاصر ترکیه تلقی می‌شود. در چنین روزی گروه تروریستی فتح‌الله‌ گولن (موسوم به فتو) که پس از سال‌ها برنامه‌ریزی و نفوذ در نهادهای کلیدی دولت از جمله ارتش، قوه قضائیه، پلیس، آموزش و پرورش و سایر مراکز حساس، و مترصد فرصتی برای ضربه زدن به نظام دموکراتیک ترکیه بود، در شب ۱۵ جولای تلاش کرد تا با انجام کودتایی خونین، دولت ترکیه و رئیس‌جمهور منتخب را سرنگون کرده و حکومت ضد مردمی خود را برقرار کند.

اعضای این گروه تروریستی با استقرار تانک‌ها و سربازان مسلح در نقاط استراتژیک استانبول و آنکارا، نهادهای کلیدی کشور مانند مجلس، کاخ ریاست جمهوری و ستاد کل ارتش را هدف قرار دادند و برای ایجاد ترس و وحشت در مردم، ضمن بستن پل‌ها، برخی از مراکز دولتی و رسانه‌ای از جمله سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (تی‌آر‌تی) را اشغال کرده و در بسیاری از نقاط با شلیک به سوی مردم که برای دفاع از دموکراسی به خیابان‌ها آمده بودند، آن‌ها را به شهادت رساندند.

در چنین شبی مردم میهن‌دوست ترکیه به دعوت رئیس‌جمهور منتخب خود رجب طیب اردوغان به خیابان‌ها آمدند و در مقابل کودتاگران مقاومت بی‌نظیری از خود به نمایش گذاشتند. این مقاومت بزرگ و اراده ملی برای حفظ دموکراسی، نقش حیاتی در ناکام ماندن تلاش کودتاگران داشت.

در شب حادثه چه گذشت؟

در تاریخ ۱۵ جولای ۲۰۱۶، حدود ساعت ۲۲:۰۰ در مقر فرماندهی ستاد کل ارتش در آنکارا صدای شلیک گلوله به گوش رسید و یک هلیکوپتر در همان حوالی به سوی افرادی که خارج از ستاد حضور داشتند آتش گشود. همزمان پل‌های «بوغاز ایچی» و «فاتح سلطان محمد» در استانبول توسط عده‌ای نظامی مسدود گردید. به دنبال این حوادث در «کاخ چانکایا» میز مدیریت بحران به ریاست مستشار نخست‌وزیری تشکیل شد. ساعت ۲۳:۱۵ همان شب، بینالی ییلدیریم نخست‌وزیر وقت از طریق دو کانال تلویزیونی از تلاش یک گروه نظامی در درون ارتش برای انجام کودتا خبر داد و اعلام کرد که هرگز اجازه چنین عملی به آن‌ها داده نخواهد شد و با عاملین به شدت برخورد خواهد گردید.  اولین صدای انفجار حدود ساعت ۲۳:۲۰ در منطقه گؤل‌باشی آنکارا به گوش رسید و مرکز آموزش پلیس عملیات ویژه مورد حمله قرار گرفت. اگرچه تا آن لحظه حدس و گمان‌هایی در خصوص عاملین این حملات وجود داشت، اما منابع امنیتی به طور رسمی در ساعت ۲۴ گزارش دادند که کودتاگران، گروهی از افسران وابسته به گروه تروریستی «فتو» می‌باشند.

رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه که در آن ساعات در مارماریس حضور داشت، در همان دقایق اولیه به سمت فرودگاه آتاترک در استانبول حرکت کرد. دقایقی بعد مقر سازمان اطلاعات ملی ترکیه (میت) توسط یک هلیکوپتر نظامی مورد هدف قرار گرفت و میان محافظین میت و مهاجمین درگیری شدیدی رخ داد. همزمان عده‌ای با یونیفورم نظامی وارد تی‌آرتی شده و پس از به گروگان گرفتن کارکنان این مرکز، مجری تلویزیون را مجبور به قرائت بیانیه جعلی و اعلام حکومت نظامی و منع عبور و مرور کردند. بدنبال این حوادث رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه طی تماس تصویری با کانال‌های تلویزیونی از جمله برنامه زنده سی‌ان‌ان ترک (ساعت ۰۰:۲۶)، ضمن نشان دادن واکنش شدید به کودتاگران، مردم را به خیابان‌ها، میادین شهر و فرودگاه دعوت کرد و اظهار نمود که طبق مفاد قانون اساسی، هرگونه اقدام علیه اراده ملی بی‌پاسخ نخواهد ماند. پس از این فراخوان و قرائت صلای وحدت که به دستور ریاست سازمان امور دینی در 81 استان کشور به اجرا درآمد؛ مردان و زنان غیور، میهن‌دوست و دموکراسی‌خواه ترکیه در سراسر کشور به ویژه در آنکارا و استانبول به خیابان‌ها ریخته و در برابر کودتاگران و دشمنان دموکراسی و اراده ملی ایستادگی بی‌نظیری از خود به نمایش گذاشتند. در ساعت ۰۱۰۱ اداره امنیت آنکارا توسط هواپیماها و هلیکوپترهای کودتاگران مورد حمله قرار گرفت. نیم ساعت بعد تانک‌های زرهی به سوی کاخ چانکایا آتش گشودند که با مقاومت نیروهای امنیتی و مردم مواجه شدند. بلافاصله اسماعیل قهرمان رئیس وقت مجلس ملی کبیر ترکیه با حضور در کمیسیون هماهنگی نخست‌وزیری، تصمیم گرفت که مجلس را علیرغم تهدید باز نگه دارد. حضور ساعت ۰۱:۳۹ سالن مجمع عمومی مجلس گشوده شد و رئیس مجلس و نمایندگان احزاب مختلف در این سالن جمع شدند.

بمباران مجلس و ایستادگی دلیرانه نمایندگان

مجلس ملی کبیر ترکیه به عنوان تجلی‌گاه اراده ملی، در شب ۱۵ جولای ۲۰۱۶ با به نمایش گذاشتن مقاومتی کم‌نظیر در برابر کودتاگران، درس دموکراسی به تمام جهان دادند. نمایندگان مجلس علیرغم تهدیدات با حضور در مجلس ملی آمادگی خود برای هرگونه فداکاری و دفاع از دموکراسی و اراده ملی را اعلام کردند. در شب حادثه به تمامی نمایندگان پیام داده شد که می‌توانند صحن مجلس را ترک کنند. با این حال نمایندگان منتخب مردم حاضر به ترک مجلس و واگذاری امانت ملی نشدند. در ساعت ۰۲:۳۳ اولین بمب به نزدیکی درب ورودی و در ساعت ۰۳:۲۰ نیز دومین بمب به راهروی منتهی به اتاق نخست وزیری در مجلس فرود آمد. در حالیکه صحن مجلس مملو از دود و گرد و خاک شده بود، نمایندگان مجلس با سر دادن شعار به سوی پناهگاه حرکت کردند. ۸ دقیقه بعد سومین بمب، محل اجتماع احزاب «جنبش ملی‌گرا» و «جمهوری خلق» را مورد اصابت قرار داد. در نتیجه این حملات ۱۸ نفر مجروح گشت و مجلس ملی ترکیه بیش از ۱۱ میلیون لیر دچار خسارت شد.

بدین ترتیب برای دومین بار مجلس ملی ترکیه عنوان «مجلس غازی» را بدست آورد.

سرکوب کودتا و آغاز روند حقوقی

تلاش برای کودتا با عملیات‌های نیروهای مسلح ترکیه و اداره کل امنیت و همچنین مقاومت مردم در حدود ۲۲ ساعت کنترل شد و در ۱۶ژوئیه به طور کامل شکست خورد. در این فرایند، ۲۵۱ شهروند معصوم جان خود را از دست داد و هزاران تن مجروح شدند.

پس از تلاش خونین برای کودتا در ۱۵ جولای ۲۰۱۶ و شکست آن، روند پاکسازی عناصر «فتو» در ارگان‌ها و مراکز وابسته به این گروه تروریستی آغازگردید که شامل نهادهای دولتی و ارتش نیز می‌شد. برخی از عناصر اصلی و طراحان کودتا دستگیر شدند. عده‌ای موفق به فرار شده و به کشورهای خارجی پناه بردند. فتح‌الله گولن سرکرده گروه تروریستی «فتو»، همچنان در ایالات متحده آمریکا زندگی می‌کند. علیرغم درخواست‌های متعدد ترکیه از آمریکا و کشورهای اروپایی برای استرداد گولن و وابستگان او، متأسفانه تاکنون ترتیب اثری برای این درخواست‌ها داده نشده است.

با این حال بسیاری از کشورها خطر این گروه تروریستی را درک کرده و اقدامات لازم را انجام می‌دهند. گروه تروریستی «فتو» که در فعالیت‌های غیرقانونی مانند جعل ویزا، پولشویی و قاچاق اسلحه نیز فعال است، در بسیاری از کشورها از بخش‌های عمومی و خصوصی در حال پاکسازی می‌باشد. بسیاری از مدارسی که در خارج از کشور به این گروه تروریستی وابسته بودند، پس از سال ۲۰۱۶ به «بنیاد معارف ترکیه» واگذار شدند. امروز مدارس معارف در بسیاری از کشورها فعالیت می‌کنند و آموزشی عالی در سطح جهانی ارائه می‌دهند.

ماهیت و گستره مبارزه ترکیه با «فتو» هیچ تفاوتی با مبارزه کشورهای دیگر علیه گروه‌هایی که مقامات و غیرنظامیان را ترور کرده و ارزش‌های دموکراتیک، حقوق و آزادی‌های اساسی را تهدید می‌کنند، ندارد. ترکیه همان اقداماتی را انجام می‌دهد که کشورهای مربوطه در گذشته در مبارزه با تروریسم انجام داده‌اند.

حافظه اجتماعی

کودتای نافرجام ۱۵ جولای در حافظه اجتماعی ترکیه جایگاه عمیقی دارد. دولت ترکیه به منظور جلوگیری از فراموشی این رویداد و انتقال آن به نسل‌های آینده، مکان‌هایی برای زنده نگهداشتن حافظه اجتماعی تأسیس کرده است. تجمع «دموکراسی و شهدا» که در ینی‌کاپی استانبول برگزار شد، به تقویت وحدت و همبستگی اجتماعی پس از کودتا کمک کرد. همچنین ۱۵ جولای با قانونی که در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۶ تصویب شد، به عنوان «روز دموکراسی و وحدت ملی» اعلام شد.

در همین راستا نام برخی از میادین، خیابان‌ها و پل‌ها تغییر یافت. میدان قیزیل‌آی آنکارا به «میدان اراده ملی ۱۵ جولای قیزیل‌آی»، نام پل بوغاز ایچی که یکی نقاط نمادین کودتا بود به «پل شهدای ۱۵ جولای» تغییر پیدا کرد. همچنین «یادمان دموکراسی و جمهوریت ۱۵ جولای» در استانبول بنا گردید و در کنار آن «موزه حافظه ۱۵ جولای» تأسیس شد. بر روی دیوار ورودی موزه تحت نام و تصاویر شهدای این حادثه به همراه تصاویر کبوترهای سفید تحت عنوان «فراموش نکن» به تصویر کشیده شده است. همچنین در روبروی کاخ ریاست‌جمهوری ترکیه که یکی از مراکز مورد هدف کودتاگران بود، «یادمان شهدای ۱۵ جولای» بنا گردیده که بازدید از آن برای عموم آزاد است.

در ۱۵ جولای ۲۰۱۶ کودتای نافرجامی در ترکیه رخ داد که با همبستگی ملت و دولت منجر به شکست شد. این تلاش خائنانه که هدف آن در وحله نخست دموکراسی ترکیه بود، با مقاومت حماسه‌آمیز ملت ترک برای حفظ دموکراسی و اراده ملی به عقب رانده شد. مردم آگاه، هشیار و غیور ترکیه با دعوت رئیس جمهور رجب طیب اردوغان، شجاعانه به خیابان‌ها آمدند و این پیروزی بی‌نظیر را که الگویی برای آزادیخواهان جهان است، به دست آوردند و درس دموکراسی دادند. بی‌شک، این مقاومت و روح مبارزه همواره در حافظه جمعی مردم ترکیه زنده خواهد ماند.

این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.