وقتی خبر سقوط بشار اسد در سطح جهانی منتشر شد، بسیاری از کارشناسان به‌سرعت پیش‌بینی کردند که حضور نظامی روسیه در سوریه پایان خواهد یافت. پایگاه هوایی حمیمیم و تأسیسات دریایی طرطوس - تنها پایگاه‌های نظامی روسیه خارج از جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سابق - به نظر می‌رسید که سرنوشت مشابهی با رژیم سقوط کرده خواهند داشت. تصاویر ماهواره‌ای که نشان می‌داد پرسنل نظامی روسیه در حال جمع‌آوری سریع تجهیزات در حمیمیم هستند، این پیش‌بینی‌ها را تأیید می‌کرد.

این فروپاشی مسکو را غافلگیر کرد و باعث تغییر فوری روایت در رسانه‌ها و واکنش‌های رسمی روسیه شد. پخش خبری شب ۹ دسامبر در کانال اول روسیه لحن جدیدی را تعیین کرد: اگرچه تغییر سریع قدرت، غافلگیرکننده بود، آنچه واقعاً شگفت‌انگیز است فلج کامل اراده‌ای است که از سوی رهبری و ارتش سوریه نشان داده شد. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، این روایت را در نشست خبری سالانه خود و برنامه مشترک «خط مستقیم» تقویت کرد و گفت: حلب به دست فقط ۳۵۰ شبه‌نظامی افتاد، درحالی‌که ۳۰ هزار سرباز دولتی و واحدهای نزدیک به ایران بدون مبارزه عقب‌نشینی کردند.

پوتین به‌سرعت اظهارات مربوط به شکست روسیه را رد کرد و تأکید کرد که مسکو عملاً اهداف خود را در سوریه محقق کرده است. او اشاره کرد که یکی از این اهداف جلوگیری از تشکیل «خلافت اسلامی» و جلوگیری از تصرف قدرت توسط تروریست‌ها بوده است. همچنین تأکید کرد که رهبری جدید دمشق نباید به‌عنوان گروه تروریستی شناخته شود. این موضع، دیپلماتیک محتاطانه‌ای بود که در مذاکرات بعدی بسیار حیاتی خواهد بود.

در ۲۰ دسامبر، اعلام شد که ژنرال نیکولای یوروف از سمت خود به‌عنوان رئیس بخش ضدجاسوسی نظامی سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) استعفا داده است. یوروف در مصاحبه‌ای با خبرگزاری تاس در سال ۲۰۱۸، مأموریت اصلی واحد خود در سوریه را تأمین امنیت پایگاه‌های نیروی هوایی و فضایی روسیه توصیف کرده بود. او در پی افزایش عدم اطمینان نسبت به حضور نظامی روسیه در منطقه از سمت خود کناره‌گیری کرد.

در همین حال، وزیر دفاع ترکیه، یاشار گولر، معتقد است که هیچ نشانه‌ای از عقب‌نشینی و خروج کامل روسیه مشاهده نمی‌شود. به گفته او، روسیه در حال تجمیع دارایی‌های نظامی خود از مناطق مختلف کشور به دو پایگاه یعنی پایگاه هوایی حمیمیم در لاذقیه و تأسیسات دریایی طرطوس است.

اگرچه مسکو برخی از دیپلمات‌های خود را تخلیه کرده است و دیپلمات‌های روسی به طور خصوصی در مورد احتمال خروج کامل نظامی بحث کرده‌اند، اما گزارش‌ها حاکی از آن است که خود بشار اسد در ۸ دسامبر، پس از سقوط آخرین پایگاه‌های نظامی رژیمش، از طریق حمیمیم با کمک روسیه فرار کرده است.

یک تصویر پیچیده در پشت پرده در حال شکل‌گیری است. به گفته نشریه اکونومیست، مذاکرات فشرده‌ای بین روسیه و هیئت تحریر الشام (HTS) در حال انجام است. هیئت تحریر الشام که به یک نیروی عمده و فراگیر در سوریه جدید تبدیل شده است. هیئت تحریر الشام، نشان داده که انعطاف‌پذیری زیادی در مورد حضور نظامی روسیه دارد.

یک منبع نزدیک به هیئت تحریر الشام و مطلع از مذاکرات گفته است: هیچ خط قرمزی وجود ندارد؛ این موضوع بر اساس منافع است، نه ایدئولوژی. هیئت تحریر الشام حفظ پایگاه‌های روسی را رد نکرده و آمادگی خود برای رعایت قرارداد اجاره ۴۹ساله بندر طرطوس که در سال ۲۰۱۷ امضا شده است را اعلام کرده است.

باتوجه‌به حمایت طولانی‌مدت روسیه از اسد این تحولات و تغییرات ممکن است پارادوکسیکال و تناقض‌آمیز به نظر برسد. اما بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که پشت این تصمیمات منطق خاصی نهفته است. مقامات هیئت تحریر الشام با چالشی پیچیده روبه‌رو هستند. آنها به تأیید و به رسمیت شناخته‌شدن از سوی جامعه بین‌المللی نیاز دارند. تجربه انزوای طالبان در افغانستان به‌عنوان یک هشدار برای هیئت تحریر شام عمل می‌کند. حفظ پایگاه‌های روسیه می‌تواند به‌عنوان برگ چانه‌زنی برای کسب رسمیت دیپلماتیک از مسکو تبدیل شود، به‌ویژه در شرایطی که کشورهای غربی از هیئت تحریر الشام باتوجه‌به ارتباطات قبلی‌اش با القاعده احتیاط می‌کنند.

فعالیت‌های مداوم اسرائیل عامل دیگری است. حملات اخیر اسرائیل به انبارهای سلاح سوریه - نه به‌عنوان واکنشی به حملات هیئت تحریر الشام، بلکه به طور فرضی برای جلوگیری از تهدیدات احتمالی علیه سرزمین‌های اسرائیل - هرچند قابل‌درک است، ممکن است هیئت تحریر الشام را به این نتیجه برساند که در ازای حفاظت در برابر حملات اسرائیل، به روسیه اجازه دهد پایگاه‌های خود را در سوریه حفظ کند.

فعالیت‌های مداوم اسرائیل نیز عاملی دیگر است. حملات اخیر اسرائیل به انبارهای تسلیحاتی سوریه - که نه به‌عنوان واکنشی به هیئت تحریر الشام، بلکه به‌منظور جلوگیری از تهدیدات احتمالی علیه خاک اسرائیل انجام شده است - ممکن است این گروه را وادار کند که در ازای حمایت در برابر حملات اسرائیلی، به روسیه اجازه دهد پایگاه‌های خود را در سوریه حفظ کند.

حضور گروه‌های تروریستی در شمال شرقی سوریه نیز ابعاد دیگری به مسئله می‌دهد. اگر ایالات متحده حمایت خود از تروریست‌های پ.‌ک‌.ک/ی.‌پ.‌گ را افزایش دهد، هیئت تحریر الشام ممکن است حضور نظامی روسیه را به عنوان یک موازنه مفید در برابر نفوذ آمریکایی در منطقه ببیند.

روسیه در ازای دسترسی مستمر به پایگاه‌ها، پیشنهاد کمک‌های بشردوستانه ارائه کرده است، اما مقامات هیئت تحریر الشام به دنبال روابط دیپلماتیک و اقتصادی جامع‌تری هستند تا انزوای خود را پایان دهند. قابل‌توجه است که اوکراین، علی‌رغم جنگ با روسیه، پیش‌تر عرضه گندم به سوریه را پیشنهاد کرده است.

یک نماینده هیئت تحریر الشام به نشریه اکونومیست گفته است: ما در مرحله اول مذاکرات هستیم. مردم تلاش می‌کنند خونریزی را متوقف کنند؛ آنها می‌خواهند زندگی جدیدی بسازند. ما مجبور به ترمیم روابط هستیم. کشور ما مرده است. مردم بسیار فقیر هستند.

در همین حال، برخی از وزرای اتحادیه اروپا بر این باورند که باید روس‌ها از سوریه بیرون رانده شوند. کایا کالاس، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی، اعلام کرده است که این موضوع در مذاکرات با رهبری هیئت تحریر الشام مطرح خواهد شد. بااین‌حال، واقعیت ممکن است پیچیده‌تر از آن چیزی باشد که دیپلمات‌های اروپایی پیش‌بینی می‌کنند.

برای روسیه، حفظ پایگاه‌ها در سوریه از اهمیت استراتژیک برخوردار است. پایگاه حمیمیم نقش حیاتی در پشتیبانی از حضور روسیه در آفریقا ایفا می‌کند و تأسیسات دریایی طرطوس حضور روسیه در دریای مدیترانه را تضمین می‌کند، امری که به‌ویژه باتوجه‌به محدودیت‌های موجود در دسترسی از طریق دریای سیاه به دلیل معاهده مونتره و محدودیت‌های عبور کشتی‌های نظامی، از اهمیت بالایی برخوردار است.

بنابراین، باوجود احساسات ضد روسی گسترده میان سوری‌های خسته از جنگ، مقامات هیئت تحریر الشام به نظر می‌رسد که آماده رویکردی عملی و واقع‌بینانه هستند. هیئت تحریر الشام در تلاش است تا تأثیرات خارجی مختلف را بدون آنکه به طور کامل با هیچ یک از قدرت‌ها هم‌راستا شود، متعادل کند. در این بازی پیچیده، پایگاه‌های روسی ممکن است به‌عنوان یک اهرم ارزشمند در مذاکرات بر سر آینده کشور عمل کنند.

این وضعیت نشان می‌دهد که سیاست بین‌الملل به‌ندرت راه‌حل‌های ساده‌ای ارائه می‌دهد. آنچه که ابتدا ساده به نظر می‌رسد، غالباً خود را به‌عنوان یک شبکه پیچیده از منافع نشان می‌دهد، جایی که عمل‌گرایی معمولاً از ایدئولوژی پیشی می‌گیرد. سرنوشت پایگاه‌های روسیه در سوریه ممکن است نمونه‌ای برجسته از این اصل باشد.

سلمان نیازی - روزنامه‌نگار، کارشناس روابط بین‌الملل