صنعت دفاعی ترکیه طی سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و به مجموعه صنعتی پویا و قدرتمندی تبدیل شده است. این مجموعه شامل طیف گسترده‌ای از شرکت‌ها، از جمله غول‌های صنعتی و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی می‌شود. این مجموعه با بیش از ۳۰ هزار شرکت و ۸۰ هزار نیروی متخصص، به یکی از ارکان مهم اقتصاد ترکیه نیز تبدیل شده است. این پژوهش به بررسی صنایع نظامی ترکیه در زمینه رقابت جهانی می‌پردازد.
محصولات بومی و نوآورانه صنعت دفاعی ترکیه، از پهپادها گرفته تا سامانه‌های دفاع هوایی و تجهیزات زمینی، در عملیات مختلف نیروهای مسلح ترکیه به کار گرفته شده‌اند. موفقیت این محصولات در داخل و خارج، ترکیه را به یکی از صادرکنندگان بزرگ تجهیزات نظامی در جهان تبدیل کرده است. محصولات دفاعی ترکیه در حال حاضر به بیش از ۱۸۵ کشور جهان صادر می‌شود و تنوع محصولات صادراتی به بیش از ۲۳۰ نوع رسیده است.
نهاد صنایع دفاعی ریاست‌جمهوری
جمهوری ترکیه در سال ۱۹۸۵ به‌منظور توسعه صنعت دفاعی داخلی و مدرن‌سازی نیروهای مسلح ترکیه که دارای پیشینه تاریخی طولانی است، با تصویب قانونی، سازمان توسعه و حمایت از صنعت دفاعی (SAGEB) را تأسیس کرد. این نهاد نقش بزرگی در انتقال فناوری‌های پیشرفته نظامی به نیروهای مسلح ترکیه ایفا کرد. با ساختاری بسیار انعطاف‌پذیر، کاملاً یک رویکرد جدید در صنعت دفاعی را پذیرفت و امکان برنامه‌ریزی‌های استراتژیک را نیز فراهم کرد. اولویت این نهاد، استفاده حداکثری از زیرساخت‌های صنعتی داخلی، هدایت و تشویق سرمایه‌گذاری‌های جدید با فناوری پیشرفته بود.
سال‌های تأسیس این سازمان هم‌زمان با دوره‌ای بود که فناوری‌های جنگی به‌سرعت در حال پیشرفت بودند. ابزارهای سنتی جنگی، به‌ویژه فناوری‌های کامپیوتری، تغییرات و نوآوری‌های بزرگی را تجربه می‌کردند. به‌منظور هماهنگی با این تغییرات، ساختار این سازمان تغییر کرده و به یک معاونت و نهاد در وزارت دفاع ملی تبدیل شد. بدین صورت معاونت صنایع دفاعی در سال ۱۹۸۹ به طور کامل به یک زیرمجموعه از وزارت دفاع ملی ترکیه تبدیل شد. وظایف این نهاد گسترش یافت و منابع مالی مستقل به آن اختصاص یافت. علاوه بر تشویق به انتقال فناوری‌های پیشرفته نظامی به صنعت داخلی، حمایت از فعالیت‌های تحقیق و توسعه و جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز در اولویت‌های این سازمان قرار گرفت. این نهاد با هدف ایجاد زیرساختی صنعتی با پتانسیل صادرات، درهای خود را به روی بخش خصوصی نیز گشود و نقش محوری در انتقال فناوری‌های موردنیاز برای تولید داخلی ایفا کرد.
کارشناسان سازمان صنایع دفاعی با مشارکت در تمام مراحل برنامه‌ریزی و تأمین سیستم‌های تسلیحاتی موردنیاز برای نوسازی نیروهای مسلح ترکیه، از حداکثر ظرفیت زیرساخت‌های صنعتی استفاده کرده و با تشویق سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، منابع محدود مالی را به بهترین نحو به کار گرفتند.
یک سیاست صنعتی جامع و یکپارچه با هدف بهره‌برداری حداکثری از امکانات موجود، در صنعت دفاعی ترکیه تدوین شد. این سیاست با تمرکز بر نوآوری و تطبیق سریع با فناوری‌های نوین، به دنبال ایجاد ساختاری پویا بود که بتواند در عرصه بین‌المللی رقابت کرده و از پتانسیل بالای صادرات بهره‌مند شود. همچنین، این سیاست به تولیدات غیرنظامی نیز توجه ویژه‌ای داشت.
معاونت (مرکز) صنایع دفاعی (SSM) از ابتدای فعالیت خود تا اوایل دهه ۲۰۰۰، بر تولید تجهیزات نظامی داخلی و تحت لیسانس تمرکز کرد و در زمینه انتقال فناوری و اجرای پروژه‌های مختلف فعالیت داشت. بااین‌حال، در این دوره، این معاونت به سمت مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی بزرگ مانند F-35 و A400M حرکت کرد و در زمینه طراحی و مهندسی جزئی فعالیت‌های چشمگیری داشت.
در دهه ۲۰۰۰، صنعت دفاعی ترکیه برای ادامه رشد و توسعه خود، به سمت بازارهای خارجی روی آورد. قابلیت‌های تولیدی مبتنی بر فناوری، امکان ورود این صنعت به بازارهای جهانی را فراهم کرد. صنعت دفاعی ترکیه با هدف تبدیل‌شدن به یک قطب تولیدی پیشرفته، در چارچوب نهمین برنامه توسعه، بازتعریف و تقویت شد. در این برنامه، بر اهمیت همکاری‌های بین‌المللی در حوزه تحقیق و توسعه و اجرای پروژه‌های مشترک تولید و طراحی تأکید شد.
معاونت صنایع دفاعی نیز با هدایت این برنامه، به دنبال ایجاد زیرساخت‌هایی بود که بتواند نیازهای دفاعی و امنیتی کشور را به طور کامل و مؤثر تأمین کند و درعین‌حال، در عرصه رقابت‌های بین‌المللی نیز موفق عمل کند. گزارش کمیسیون تخصصی صنایع دفاعی (۲۰۰۷-۲۰۱۳) نیز به این روند شتاب بخشیده و چشم‌انداز روشنی برای توسعه این صنعت ترسیم کرد. همچنین، باتوجه‌به برنامه‌ها برای عضویت در اتحادیه اروپا، سیاست‌گذاری‌های کلان در حوزه صنایع دفاعی بهینه‌سازی شده و سیستم تأمین تجهیزات نظامی نیز بهبود یافت.
برنامه‌های توسعه و استراتژیک ترکیه
با پیشرفت‌های قابل‌توجه فناوری‌های نظامی در دهه ۲۰۱۰، ترکیه تصمیم گرفت تا با تکیه صددرصد بر توان داخلی، به طراحی و تولید تجهیزات نظامی بپردازد. به همین منظور، برنامه‌های طراحی بومی تحت مسئولیت شرکت‌های بزرگ داخلی آغاز شد تا حداکثر استفاده از فناوری‌ها و امکانات موجود را به همراه داشته باشد. برای مدیریت و توسعه مستمر این برنامه‌ها و تضمین امنیت کشور، «برنامه راهبردی معاونت صنایع دفاعی۲۰۱۲-۲۰۱۶» تدوین شد. این برنامه بر توسعه صنعتی، فناوری و تأمین تجهیزات موردنیاز برای ارتقای توان دفاعی ترکیه تمرکز داشت.
با اجرای این برنامه‌ها و تقویت زیرساخت‌ها، صنعت دفاعی ترکیه رشد چشمگیری پیدا کرد و محصولات بومی و منحصربه‌فردی را روانه بازار کرد. توسعه پلتفرم‌های زمینی، دریایی و هوایی و آغاز صادرات آن‌ها، نشان از موفقیت این استراتژی بود. در همین راستا، صنعت دفاعی ترکیه در زمینه نوآوری و توسعه سیستم‌های تسلیحاتی مدرن نیز پیشرفت‌های چشمگیری داشت. موفقیت‌های این صنعت در حوزه پلتفرم‌ها و برجک‌های بدون سرنشین، گواهی بر این مدعاست.
برای ادامه این روند روبه‌رشد، «دهمین برنامه توسعه (۲۰۱۴-۲۰۱۹)» منتشر شد. هدف اصلی این برنامه، ایجاد یک صنعت دفاعی رقابتی و خودکفا بود که بتواند نیازهای لجستیکی کشور را بر اساس طراحی‌های بومی تأمین کند. همچنین، بر استفاده از فناوری‌های دفاعی در حوزه‌های غیرنظامی و افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه تأکید می‌شد.
«برنامه راهبردی معاونت صنایع دفاعی ۲۰۱۷-۲۰۲۱» با هدف تبدیل ترکیه به یک بازیگر جهانی در حوزه دفاع، بر طراحی بومی و فناوری‌های پیشرفته تأکید کرده و ارائه شد، تقویت توان دفاعی و امنیتی کشور و ایجاد یک صنعت دفاعی پویا و پایدار، از اهداف اصلی این برنامه بود.
باتوجه‌به اهمیت روزافزون صنعت دفاعی، در سال ۲۰۱۷، معاونت (مرکز) صنایع دفاعی به ریاست‌جمهوری منتقل شد و در سال بعد به «نهاد صنایع دفاعی ریاست‌جمهوری» تغییر نام داد. این تغییر نشان از اهمیت بالای این حوزه در سیاست‌های کشور و ریاست‌جمهوری رجب طیب اردوغان بود.
رشد ترکیه در زمینه صنایع دفاعی
در سال ۲۰۱۸، نشست صنعت دفاعی ترکیه با محوریت «ترکیه قدرت جهانی» برگزار شد. این رویداد که برای اولین‌بار نمایندگان بخش‌های مختلف صنعت دفاعی را گرد هم آورد، فرصتی برای بررسی چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو و ترسیم چشم‌انداز آینده این صنعت بود.
همچنین، با هدف مشارکت جوانان در شکل‌دهی آینده صنعت دفاعی، ساختار «جوانان آینده‌نگر» شکل یافت، این رویداد، فرصتی برای دانشجویان و جوانان بود تا ایده‌های خود را مطرح کرده و در تصمیم‌گیری‌های کلان مشارکت داشته باشند.
صنعت دفاعی ترکیه در سال ۲۰۲۲ جهشی قابل‌توجه داشت و با صادرات ۴.۴ میلیارددلاری تسلیحات نظامی، رکورد جدیدی را ثبت کرد. این رقم نه‌تنها برای ترکیه بلکه در مقیاس جهانی نیز چشمگیر بود و از بودجه دفاعی سالانه برخی کشورهای اروپایی نیز فراتر می‌رفت. با ادامه این روند روبه‌رشد، دولت ترکیه هدف بلندپروازانه‌ای برای خود تعیین کرد و قصد کرد صادرات تسلیحات را در سال ۲۰۲۳ به حدود ۶ میلیارد دلار افزایش دهد. ترکیه توانست در سال ۲۰۲۳ میلادی به هدف پیش‌بینی‌شده‌اش برسد و نزدیک به ۶ میلیارد دلار از محصولات صنایع دفاعی خود را صادر کرد.
ترکیه رفته‌رفته در لیست کشورهایی قرار گرفت که در فهرست صادرکنندگان تسلیحات و تجهیزات نظامی، به دنبال جایگاه تک‌رقمی هستند. آمار و ارقام رسمی سازمان صنایع دفاعی تحت امر نهاد ریاست‌جمهوری ترکیه، حاکی از این است که این کشور، توانسته در سال ۲۰۲۳ میلادی نزدیک به ۶ میلیارد دلار از محصولات صنایع نظامی خود را صادر کند.
گزارش رسمی مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI) درباره صادرات تسلیحات جهانی نشان می‌دهد که ترکیه به یازدهمین صادرکننده بزرگ تسلیحات در جهان تبدیل شده است. ده صادرکننده برتر دیگر به ترتیب عبارت‌اند از: آمریکا، فرانسه، روسیه، اسرائیل، اسپانیا، بریتانیا، آلمان، چین، کره جنوبی و ایتالیا.
در دهه گذشته، خرید تسلیحات در اروپا تقریباً دوبرابر شده است. در همین دوره، صادرات تسلیحات آمریکا و فرانسه روند صعودی داشته، درحالی‌که صادرات روسیه به‌شدت کاهش‌یافته است. اگرچه حجم کلی تجارت جهانی تسلیحات با کاهش ۳.۳ درصدی روبرو بوده، اما ترکیه به‌عنوان یکی از معدود کشورهایی که توانسته است فروش تسلیحات خود را افزایش دهد، خودنمایی می‌کند. بر اساس گزارش‌ها، ترکیه در فاصله سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳، صادرات تسلیحات خود را ۱۰۶ درصد افزایش داده است.
باوجوداینکه حجم کلی تجارت جهانی تسلیحات با کاهش روبرو بوده، اما بازار تسلیحات جهانی دستخوش تغییرات قابل‌توجهی شده است. این کاهش کلی می‌تواند تحت‌تأثیر عوامل متعددی از جمله تحولات ژئوپلیتیکی، تغییرات در اولویت‌های نظامی کشورها و نوسانات اقتصادی بوده است.
در این میان، ترکیه به‌عنوان یکی از بازیگران فعال در بازار تسلیحات، عملکرد چشمگیری داشته است. صادرات تسلیحات ترکیه، به‌ویژه به کشورهایی مانند امارات متحده عربی، قطر و پاکستان، رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده است. این امر نشان می‌دهد که ترکیه با تمرکز بر توسعه فناوری‌های نظامی و ایجاد روابط قوی با کشورهای مختلف، توانسته است سهم خود را در بازار جهانی تسلیحات افزایش دهد.
شرکت بایکار که متعلق به خانواده بایراکتار است، در سال ۲۰۲۳ به‌عنوان قهرمان صادرات در صنعت دفاعی این کشور شناخته شد. موفقیت چشمگیر این شرکت، باعث شده است تا کل صادرات صنایع دفاعی ترکیه به رشد قابل‌توجهی دست یابد.
صادرات صنایع دفاعی ترکیه که در سال ۲۰۲۲ به رقم قابل‌توجه ۴ میلیارد و ۳۶۴ میلیون دلار رسیده بود، در سال ۲۰۲۳ با افزایش ۲۷ درصدی به ۵.۵ میلیارد دلار ارتقا یافت. این رشد نشان از آن دارد که ترکیه به یکی از بازیگران مهم در بازار جهانی تسلیحات تبدیل شده است. نکته قابل‌توجه این است که شرکت بایکار در سال ۲۰۲۳ به‌عنوان بزرگ‌ترین مالیات‌دهنده در ترکیه نیز شناخته شد.
صادرات ترکیه به اقصی نقاط دنیا
در سال‌های اخیر، ترکیه با تمرکز بر توسعه صنایع دفاعی خود تلاش کرد تا محصولات و فناوری‌های نظامی‌اش را به بازارهای جهانی عرضه کند. این کشور با هدف گسترش نفوذ خود در عرصه بین‌المللی، بر پنج منطقه جغرافیایی اصلی متمرکز شد.
فقاز و آسیای مرکزی از جمله مناطقی بودند که ترکیه در آن فعالانه به دنبال گسترش همکاری‌های نظامی بود و موفقیت‌های مهمی به دست آورد. پس از موفقیت در فروش پهپاد به آذربایجان، ترکیه همکاری‌های خود را با قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان نیز گسترش داد.
خلیج و کشورهای حوزهٔ آن نیز از دیگر بازارهای هدف ترکیه بودند. این کشور با فروش تسلیحات به کشورهایی مانند کویت، قطر و عربستان سعودی، نفوذ خود را در این منطقه تقویت کرده و مذاکرات با عراق و امارات متحده عربی نیز در حال پیشرفت است.
دریای سیاه و اروپای شرقی به‌عنوان یک منطقه استراتژیک، موردتوجه ویژه ترکیه قرار دارد. اوکراین به‌عنوان اولین مشتری بزرگ ترکیه در این منطقه شناخته می‌شود و کشورهای دیگری مانند لهستان، مجارستان، رومانی و بلغارستان نیز به مشتریان بالقوه ترکیه تبدیل شده‌اند.
بالکان نیز از جمله مناطقی است که ترکیه در آن به دنبال گسترش همکاری‌های نظامی است. آلبانی و صربستان دو مشتری مهم ترکیه در این منطقه هستند.
آفریقا به‌عنوان یک بازار نوظهور، موردتوجه بسیاری از کشورهای تولیدکننده تسلیحات از جمله ترکیه قرار دارد. ترکیه با فروش پهپاد به ۱۱ کشور آفریقایی و سایر تجهیزات نظامی به بالای ۲۰ کشور دیگر، بازار آفریقا را به‌عنوان یک بازار هدف مهم شناسایی کرده است.
باتوجه‌به روند روبه‌رشد صادرات تسلیحات ترکیه، پیش‌بینی می‌شود که این کشور تا سال ۲۰۳۰ به هدف صادراتی ۳۰ میلیارددلاری و بیشتر دست یابد.
این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.
