آسیای مرکزی، منطقه‌ای با تنوع ملیتی، فرهنگی، زبانی و مذهبی، همواره شاهد تنش‌ها و درگیری‌هایی بین کشورهای همسایه بوده است. این جغرافیا با داشتن مساحتی حدود ۴ میلیون کیلومترمربع و جمعیتی بیشتر از ۷۰ میلیون نفر، در اختیار داشتن منابع و ذخایر طبیعی و مالکیت بر گذشته تاریخی غنی جایگاه برجسته‌ای در جهان دارد.
روابط قرقیزستان و تاجیکستان، دو کشور همسایه در این منطقه، نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در طول تاریخ با چالش‌ها و اختلافات مرزی متعددی روبرو بوده است. مرز قرقیزستان و تاجیکستان در شرایط سخت جغرافیایی، از جمله رشته‌کوه‌ها، دره‌ها، و همچنین دو نقطه مرزی سه‌گانه با ازبکستان - در دره فرغانه - و با چین - در امتداد رشته‌کوه زالایی قرار دارد. طول این مرز ۹۸۴ کیلومتر است. بااین‌حال تا همین یکی دو سال اخیر تقریباً نصف خطوط مرزی علامت‌گذاری نشده بود؛ بنابراین ساکنان سرحدی هر دو دولت برای دسترسی به آب و چراگاه‌ها و راه‌ها به مشکلات دچار می‌آمدند.
اختلافات و مرزبندی‌های داخلی و محلی این جمهوری‌ها در دوران تسلط اتحاد جماهیر شوروی بر آنها در سده‌های ۱۹ و ۲۰ میلادی، ایجاد و با گذشت چند دهه از استقلال لاینحل مانده بود.
درگیری سال‌های اخیر و میانجی‌گری ترکیه
درگیری‌های خشونت‌آمیز در سال ۲۰۲۱، بار دیگر شکنندگی روابط این دو کشور را به نمایش گذاشت و نگرانی‌های زیادی را در مورد ثبات و امنیت منطقه به وجود آورد.
در این میان، ترکیه در کنار همسایه بزرگ این دو کشور یعنی قزاقستان به‌عنوان تسهیل‌گران منطقه‌ای و بانفوذ، تلاش‌هایی برای میانجی‌گری و بهبود روابط قرقیزستان و تاجیکستان انجام داد که خوشبختانه به نتایج مثبتی دست‌یافت.
علاوه بر اشتراکات زبانی، قومی و مذهبی بین ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی، روابط سیاسی و اقتصادی بین ترکیه و این کشورها بستر مناسبی را برای ایفای نقش میانجی‌گری توسط ترکیه فراهم کرده بود.
ترکیه از طریق دیپلماسی فعال، تلاش‌های متعددی بین مقامات قرقیزستان و تاجیکستان انجام داده و زمینه گفتگو و مذاکره را برای حل‌وفصل اختلافات فراهم کرده است. علاوه بر این، ترکیه با افزایش سرمایه‌گذاری و توسعه روابط اقتصادی با قرقیزستان و تاجیکستان، به طور هم‌زمان به دنبال ایجاد منافع مشترک و وابستگی متقابل اقتصادی بین این دو کشور بوده است.
سمینار مجازی تحت عنوان «روند بازارهای هدف در دوران کرونا» که از سوی اتحادیه‌های صادرکنندگان منطقه اژه ترکیه با شرکت مشاور ارشد تجاری ترکیه در بیشکک، مشاور تجاری ترکیه در دوشنبه و رؤسای شوراهای همکاری‌های اقتصادی خارجی ترکیه با قرقیزستان و تاجیکستان برگزار شد، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست.
این نقش یادآور نقش سازنده جمهوری ترکیه در منطقه‌ی قفقاز است، حمایت بی‌چون و چرای این کشور از تمامیت ارضی دو کشور آذربایجان و ارمنستان به سال‌ها اشغال نابجا پایان داد و امروز موجبات صلح بین این دو کشور را فراهم می‌شود.
بر خلاف برخی کشورهای منطقه، جمهوری ترکیه از افزایش درگیری‌ها در منطقه قفقاز و آسیای میانه و نیز بی‌ثباتی منطقه که به منافع اقتصادی و سیاسی و امنیت کشورهای مختلف و مردم لطمه می‌زند، استقبال نمی‌کند.
در اواخر آوریل ۲۰۲۱، درحالی‌که میراث شوم دوران شوروی همچنان بر روابط قرقیزستان و تاجیکستان سایه افکنده بود و حدود ۶۰۰ کیلومتر از مرزهای نامشخص و مبهم این دو کشور در هاله‌ای از ابهام باقی‌مانده بود، ناگهان خونین‌ترین درگیری در این منطقه به وقوع پیوست.
تغییرات سال ۲۰۲۱ در افغانستان و جنگی که روسیه سال بعد در اوکراین آغاز کرد، صلح منطقه‌ای بین کشورهای آسیای مرکزی را بیش از همیشه مهم کرد. در واقع، مذاکرات مرزی که بین تاشکند و بیشکک سال‌ها ادامه داشت، با تبادل اراضی و امتیازات مختلف در سال ۲۰۲۳ به نتیجه رسید. اما برعکس این پیشرفت تاریخی، در آوریل ۲۰۲۱ و سپتامبر ۲۰۲۲ درگیری‌های مرزی شدیدی بین تاجیکستان و قرقیزستان رخ داد که می‌توانست به جنگ بزرگ‌تری منجر شود.
قزاقستان به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور این منطقه آسیایی که رابطه نزدیکی با کشور ترکیه دارد، با تقویت روابط دیپلماتیک خود با قرقیزستان و تاجیکستان تلاش کرد تا در نقش میانجی در حل‌وفصل اختلافات بین این دو کشور عمل کند.
قزاقستان که سابقه‌ای طولانی در ایفای نقش میانجی‌گر داشت و درگذشته در حل مناقشاتی مانند قره‌باغ و سوریه نیز مشارکت داشت در این مورد، از طرف ترکیه نیز حمایت شد و تا حدودی موفق بود.
درگیری خونین روزهای ۱۴ تا ۱۷ سپتامبر سال ۲۰۲۲ در مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان که بیش از ۱۵۰ کشته و نزدیک به ۲۰۰ زخمی برجای گذاشت. ترکیه را بر آن داشت تا مستقیماً به موضوع وارد کند و به‌عنوان یک میانجی طرفین را به آٰرامش دعوت کند و بر حل بحران و جلوگیری از جنگ و درگیری چاره‌ای بیندیشد.
فرسایش آشکار توانایی روسیه در زمینۀ ارائۀ تسلیحات به نظامیان آسیای مرکزی، دست ترکیه را برای همکاری در زمینه دفاعی نیز بازتر کرده بود، ترکیه در زمینه دفاعی و فروش پهپاد با همه کشورهای منطقه همکاری کرد.
ترکیه علی‌رغم اینکه در امر دفاعی حاضر به همکاری با همه‌ی کشورهای این منطقه بود، برخلاف روسیه و دیگر کشورهای منطقه متوسل به جنگ و خشونت نبوده و همواره طرفین را به آرامش دعوت می‌کرد. این روندها، دخالت‌ها و بلندپروازی‌ها هژمونیک روسیه و دیگر کشورها را عقب‌تر راند و حضور ترکیه برای برقراری ثبات و کاهش اختلاف‌ها را تقویت بخشید.
ترکیه به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای تثبیت شده، جایگاه نوسانی دارد. این نوسان از تمایل این کشور به عدم وابستگی کامل به هیچ یک از بلوک‌های قدرت جهانی، چه غربی و چه شرقی، ناشی می‌شود.
ترکیه به‌عنوان عضوی از ناتو، روابط نزدیکی با غرب دارد. بااین‌حال، در سال‌های اخیر، تمایل به استقلال بیشتر در سیاست خارجی خود نشان داده است. این امر تا حدی به دلیل نارضایتی ترکیه از برخی مواضع غرب، به‌ویژه در قبال مسائلی مانند حمایت از گروه‌های تروریستی در سوریه و عراق، و همچنین تمایل ترکیه به افزایش نفوذ منطقه‌ای خود است.
ترکیه همچنین روابط قوی با روسیه و ایران دارد. این رویکرد چندجانبه‌گرایی ترکیه که به آن «سیاست همسایگی صفر مشکل» نیز می‌گویند، مزایا و چالش‌های خاص خود را دارد. از یک سو، این رویکرد به ترکیه اجازه می‌دهد تا روابط خود را با طیف گسترده‌ای از کشورها حفظ کند و منافع خود را در منطقه ارتقا دهد. از سوی دیگر، این رویکرد می‌تواند منجر به عدم اطمینان از سوی برخی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی شود.
این امر همواره سبب شده است تا ترکیه در معادلات منطقه‌ای نقشی متعادل‌کننده و عمل‌گرایانه ایفا کند. ترکیه به‌عنوان مصلح و منادی فعال در منطقه، نقش مهمی در تسهیل مذاکرات بین قرقیزستان و تاجیکستان ایفا کرده است.
سفر هاکان فیدان به دو کشور و روند رو به رشد
وزیر امور خارجه ترکیه، هاکان فیدان در ژانویه ۲۰۲۴ از هر دو کشور بازدید کرد و ابراز امیدواری کرد که توافق نهایی در ماه مارس امضا شود. این موضوع اگرچه به مذاق رقیبان خوش نیامد، اما انتظارات را در مورد روند صلح بین تاجیکستان و قرقیزستان افزایش داد. هرچند استفاده قرقیزستان از پهپادهای مسلح بایراکتار TB2 تهیه شده از ترکیه در درگیری‌های بین این دو کشور به قرقیزستان برتری بخشیده بود، اما ترکیه به دنبال ایجاد صلح کامل و حل مشکلات مرزی و همکاری با هر دو کشور بود.
کشورهای آسیای مرکزی بعد از فروپاشی اتحاد شوروی هیچ‌وقت نتوانست بود در حل‌وفصل مشکلات مرزی تا‌این‌حد به نتیجه‌ای درست برسد. در شرایط جدید و با کم‌رنگ‌شدن نقش محوری مسکو در داوری کشمکش‌های منطقه، وجود ترکیه در منطقه نعمت بزرگی بود. در خصوص قرقیزستان و تاجیکستان «آنکلاو»ها (بخشی از خاک یک کشور که در قلمرو کشور دیگر قرار دارد) مذاکرات و توافق را پیچیده‌تر کرده بود.
هاکان فیدان در دیدار ژانویه ۲۰۲۴ مطرح کرد که توافقات مهمی دراین‌خصوص وجود دارد. فیدان از افزایش فعالیت‌ها اقتصادی در این دو کشور و به‌خصوص افزایش فعالیت‌های سازمان هماهنگی و همکاری ترکیه تیکا (TİKA) در تاجیکستان گفت و خبر از دیدار رؤسای جمهوری ترکیه و تاجیکستان در سال جاری داد.
علی‌رغم وجود بن‌بست‌هایی مانند موضوع آنکلاوها، امید به حل اختلافات بعدازاین دیدارها زنده شد، آنچه هاکان فیدان برای ماه مارس وعده داده بود تا حدودی صورت گرفت و توافقات مرزی بین این دو کشور روزبه‌روز بیشتر شده و از اختلافات دیرینه کاسته می‌شود.
در ماه‌های فوریه، مارس و آوریل سال ۲۰۲۴ شاهد رشد چشمگیر توافقات این دو کشور بر سر بخش‌های از مرزهای مورد اختلاف بوده‌ایم.
بر اساس اطلاعیه مرکز مطبوعاتی ریاست‌جمهوری تاجیکستان و قرقیزستان، در چند ماه اخیر بر سر بیش از ۹۰ درصد از مرزهای دولتی دو کشور توافق شده است. در دیدار رحمان و کولوبایف، استفاده از منابع آبی فرامرزی و گسترش فرصت‌های همکاری در زمینه‌های اقتصادی، بین پارلمانی و سایر زمینه‌ها نیز موردبحث و بررسی قرار گرفته است.
عوامل متعددی در ایفای نقش میانجی‌گری ترکیه بین قرقیزستان و تاجیکستان نقش داشته‌اند. از جمله این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
اشتراکات فرهنگی،تاریخی،دینی و زبانی: ترکیه، قرقیزستان و تاجیکستان اشتراکات فرهنگی و زبانی عمیقی با یکدیگر دارند. این اشتراکات، زمینه را برای برقراری روابط حسنه و اعتماد بین این کشورها فراهم می‌کند.
روابط سیاسی و اقتصادی: ترکیه روابط سیاسی و اقتصادی روبه‌رشدی با قرقیزستان و تاجیکستان دارد. این روابط، به ترکیه انگیزه می‌دهد تا برای ثبات و امنیت این کشورها تلاش کند، چرا که ثبات و امنیت در آسیای مرکزی به نفع منافع اقتصادی ترکیه نیز خواهد بود.
ضعف بازیگران منطقه‌ای سنتی: در سال‌های اخیر، شاهد افول نقش بازیگرانی همچون روسیه به‌عنوان قدرت سنتی در آسیای مرکزی بوده‌ایم. این امر، فرصتی را برای قدرت‌های منطقه‌ای جدید مانند ترکیه فراهم کرده است تا نقش فعال‌تری در این منطقه ایفا کنند.
سیاست خارجی فعال ترکیه: ترکیه در سال‌های اخیر، سیاست خارجی فعال‌تری را در پیش گرفته و تلاش می‌کند تا در حل‌وفصل مناقشات منطقه‌ای نقش‌آفرینی کند. این رویکرد، در مورد مناقشه قرقیزستان و تاجیکستان نیز صدق می‌کند.
این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.
