استانبول، شهری است که در تقاطع دو قاره اروپا و آسیا قرار گرفته و در گذر زمان، خاطرات تمدن‌های کهن و شکوه امپراتوری‌های عظیم را در آغوش خود حفظ کرده است. این شهر افسونگر، با بناهای تاریخی و معماری‌های بی‌نظیرش، همواره مسافران و گردشگران را مجذوب خود می‌کند. گویی هر گوشه از این شهر، حکایتی از تاریخ را زمزمه می‌کند و هر بنا، یادآور عظمت و شکوه تمدنی درخشان است.
در میان انبوه آثار تاریخی استانبول، مساجد، بی‌شک از شاخص‌ترین و پربازدیدترین جاذبه‌های این شهر هستند. این مساجد که نمادی از هنر و معماری عثمانی به شمار می‌روند، نه‌تنها از نظر مذهبی، بلکه از نظر تاریخی و فرهنگی نیز از اهمیت بالایی برخوردارند.
و در میان انبوه مساجد استانبول که هر یک گویی گنجینه‌ای از تاریخ و هنر را در خود جای‌داده‌اند، مسجد سلیمانیه از جمله سرآمدترین و مهم‌ترین آنهاست. این مسجد که به دستور سلطان سلیمان قانونی، یکی از مشهورترین پادشاهان امپراتوری عثمانی، بنا شده، نمود عهد عظمت امپراتوری عثمانی است و حکایتی از ظرافت و عظمت آن دوران را به تصویر می‌کشد. در ادامه این مقاله، به بررسی جامع این بنای عظیم و شگفت‌انگیز خواهیم پرداخت و سفری در گذر زمان با شکوه معماری عثمانی، خواهیم داشت.
معمار سینان و شاهکارش، ترکیبی از هنر، ظرافت و شکوه
مسجد سلیمانیه که به فرمان سلطان سلیمان یکم (سلطان سلیمان قانونی) و با طراحی معمار سینان بنا شده است، با زیبایی و شکوه بی‌نظیر خود، از مهم‌ترین یادمان‌های امپراتوری ترک عثمانی در شهر استانبول به شمار می‌رود. این مجموعه شامل مسجد و بناهای دیگری است که به نیازهای مختلف جامعه پاسخ می‌دهد و به‌عنوان یکی از کامل‌ترین نمونه‌های کُلّیه در معماری عثمانی شناخته می‌شود. کُلّیه، مجموعه‌ای از ساختمان‌های مرتبط با معماری عثمانی با مرکزیت یک مسجد است و در یک نهاد واحد مدیریت می‌شود.
اصطلاح «کُلّیه» در واقع در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم توسط مورخان معماری عثمانی رایج شد. در وقف‌نامه سلیمانیه، به این مجموعه «عمارت» گفته شده است. این واژه عربی به معنای «پروژه عمرانی برای آباد کردن و احیای یک مکان» است و در آن دوران از تاریخ عثمانی برای توصیف چنین مجموعه‌های ساختمانی به کار می‌رفته است.
تا سال ۲۰۱۹، مسجد سلیمانیه بزرگ‌ترین مسجد استانبول بود، اما سپس مسجد جامع چاملیجا در بخش آسیایی شهر ساخته شد و این عنوان را به خود اختصاص داد.
ساختمان‌های واقع در اطراف مسجد و مقبره‌های مجموعه سلیمانیه شامل چهار مدرسه برجسته فقه و الهیات، دارالحدیث به‌عنوان عالی‌ترین درجه مدرسه در امپراتوری، یک مدرسه پزشکی و دارالشفا که اساتید و دانشجویان در آن مشغول به کار بودند، یک مدرسه ابتدایی، یک مهمان‌سرای بزرگ، آشپزخانه‌ای که علاوه بر تهیه غذا برای دانشجویان و مهمانان مقیم در مجموعه، به فقرای اطراف نیز غذا توزیع می‌کرد، و یک حمام بودند. در اطراف باغ بزرگ مسجد و مقبره‌ها، سه خیابان طراحی شده که با زوایای قائمه به یکدیگر متصل می‌شوند و یکی از آنها بسیار پهن‌تر از بقیه است و تمامی ساختمان‌های مجموعه به جز دارالحدیث در این خیابان‌ها قرار دارند. غالب‌بودن این نوع هندسه قائم‌الزاویه برای بیشتر مجموعه‌های عثمانی که در اواخر قرن پانزدهم و قرن شانزدهم ساخته شده‌اند، ویژگی خاصی است.
برخی از بخش‌های مهم این مجموعه به شرح زیر هستند:
کتابخانه‌ای گنجینه: بخش مهم این مجموعه، کتابخانهٔ آن است که به‌عنوان یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام شناخته می‌شود. در این مخزن دانش، گنجینه‌ای از نسخ خطی نفیس در زبان‌های مختلف، از عربی و ترکی گرفته تا فارسی، نگهداری می‌شود. این مجموعه که شامل حدود ۱۲۰ هزار نسخه خطی است، میزبان آثار ارزشمندی از نویسندگان نامداری همچون عاطف افندی، نورالدین آغا و ایوب سلطان جامعی است و بدون شک هر پژوهشگر و محققی را مجذوب خود می‌کند.
مهمان‌سرا و آشپزخانه عثمانی: در کنار کتابخانه، مجموعه سلیمانیه شامل مهمان‌سرا و آشپزخانه‌ای نیز بود تا زائران و نیازمندان بتوانند از آن استفاده کنند. گرچه امروزه مهمان‌سرا برای عموم قابل‌دسترس نیست، اما عطر غذاهای خوشمزه ترکی که از آشپزخانهٔ این مجموعه به مشام می‌رسد، خاطرهٔ مهمان‌نوازی عثمانی را زنده نگه می‌دارد.
حمام سلیمانیه: حمام این مجموعه که با معماری سنتی خود، یادآور حمام‌های تاریخی عثمانی است، در دوران خود از جمله مجهزترین مراکز درمانی به شمار می‌رفت. امروزه این حمام که به "حمام خلوتی" نیز معروف است، به دلیل مرمت‌های انجام شده، در فهرست آثار ملی ترکیه به ثبت رسیده و به‌عنوان جاذبه‌ای گردشگری مورد استقبال بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد.
مدرسه و بیمارستان: در این مجموعه، مکانی برای آموزش علوم دینی و دانش‌های دیگر به نام «مدرسه سلیمانیه» نیز وجود داشت. همچنین بیمارستانی با ۲۰ اتاق مجهز، از جمله بخش‌های مهم این مجموعه بود که در دوران خود به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین مراکز درمانی امپراطوری عثمانی به‌حساب می‌آمد.
موزه و گنجینه‌های تاریخی: اما داستان مسجد سلیمانیه در اینجا به پایان نمی‌رسد. موزهٔ این مجموعه که به موزهٔ اسلامی نیز مشهور است، گنجینه‌ای از آثار باستانی و اشیای مرتبط با مسجد و سایر دوره‌های حکومت‌های اسلامی را به نمایش می‌گذارد. در این موزه می‌توان ظروف چینی و فلزی نفیس، ابزار خطاطی، نسخ خطی قدیمی قرآن، لباس‌های منسوب به اهل‌بیت و یادگارهای دوران عثمانی را از نزدیک مشاهده کرد.
وقتی به تاریخچه و تکنیک‌های معماری مسجد سلیمانیه نگاه می‌کنیم، مجموعه حیرت‌انگیزی از تکنیک‌های معماری که برخی از آن هنوز کشف نشده‌اند می‌رسیم.
معمار این شاهکار، معمارباشی قوجا سینان، در سن ۵۹ سالگی و پس از سال‌ها تجربه در ساخت بناهای مختلف، طَرح این مسجد را برعهده گرفت. او که پیش‌ازاین مسجد شاهزاده را به‌عنوان اولین اثر مذهبی خود احداث کرده بود، در مسجد سلیمانیه فرصتی استثنایی یافت تا بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین مسجد عثمانی را بنا کند. ساخت مسجد سلیمانیه در سال ۱۵۵۰ آغاز شد و ۷ سال به طول انجامید. در این مدت ۳۵۰۰ صنعتگر ماهر در احداث این بنای عظیم که مساحتی حدود ۶ هکتار را شامل می‌شد، تلاش کردند. گنبد این مسجد با ارتفاع ۵۹ متر، از گنبد ایاصوفیه نیز بلندتر است و عظمت و شکوه آن را دوچندان می‌کند. ساخت فونداسیون و زیربنای مسجد که حدود ۶ هکتار مساحت دارد، تاکنون فقط در برج خلیفه استفاده شده است. او به‌ازای هر مترمربع، فضایی ایجاد می‌کند که توانایی تحمل ده تا پانزده تن فشار را داشته باشد و این موضوع سبب طولانی‌شدن فرایند ساخت زیرساخت این شاهکار می‌شود. به‌طوری‌که اولیا چلبی می‌نویسد: وقتی سه سال از آغاز ساخت سلیمانیه می‌گذشت، هنوز هیچ‌چیزی بر روی زمین دیده نمی‌شد.
مسجد سلیمانیه دارای چهار مناره است که هر کدام ۷۶ متر ارتفاع دارند. این تعداد مناره در آن زمان، در میان مساجد عثمانی بی‌سابقه بود و نمادی از قدرت و عظمت سلطان سلیمان به شمار می‌رفت.
مسجد سلیمانیه در طول تاریخ شاهد حوادث طبیعی مختلفی از جمله زلزله و آتش‌سوزی بوده است. با وجود این، به لطف مهندسی دقیق و استحکام بنا، این مسجد از این بلایا جان سالم به در برده و همچنان پابرجا مانده است.
معماری مسجد سلیمانیه ترکیبی از سادگی و زیبایی است. ستون‌های بزرگ مرمرین، هنر خطاطی بی‌نظیر و کاشی‌های چینی، جلوه‌ای خاص به این مسجد بخشیده‌اند.
روشنایی مسجد در طول روز توسط ۱۳۸ پنجره تأمین می‌شود و فضایی دلنشین و روحانی در آن ایجاد می‌کند. در گذشته برای روشنایی شبانه از ۲۷۵ شمع استفاده می‌شد که دود آنها توسط دریچه‌های مخصوصی از فضای داخلی مسجد خارج می‌شد.
مسجد سلیمانیه بدون شک یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی و مذهبی جهان است. این مسجد که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده، نمادی از هنر، معماری و فرهنگ غنی عثمانی است و هرساله پذیرای گردشگران و زائران بسیاری از سراسر جهان می‌باشد.
در ناحیه جنوبی مسجد، مقبره سلطان سلیمان و همسرش خرم سلطان و معمار سینان به چشم می‌خورد. البته که آرامگاه سینان از پادشاه و همسرش جداست و در ضلع شمال غربی مسجد واقع شده است. مقبره هشت‌ضلعی سلطان و همسرش هم به‌صورت جداگانه ساخته‌شده است.
مقبره‌ها در این مسجد با استفاده از کاشی‌های ایزنیک که عده‌ای آنها را باارزش‌ترین سوغات استانبول می‌دانند، تزیین‌شده است. اینجا اولین جایی است که از کاشی‌های ایزنیک به رنگ سبز زمردی استفاده شده است. این رنگ بعدها به یکی از رنگ‌های محبوب در این کاشی‌ها تبدیل شد و به‌عنوان یک ویژگی مشترک آنها در نظر گرفته می‌شود.
آرامگاه افراد دیگری هم در این مسجد دیده می‌شود. دختر، مادر و خواهر سلطان سلیمان، سلطان احمد دوم و سلطان سلیمان دوم ازجمله کسانی‌اند که در مسجد سلطان سلیمان به خاک سپرده شده‌اند.
مجموعه مسجد سلیمانیه با معماری خیره‌کننده و فضاهای متنوع، یادآور عظمت و شکوه امپراطوری عثمانی است. این مسجد که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده، نه‌تنها مکانی مقدس برای مسلمانان، بلکه جاذبه‌ای فرهنگی و تاریخی برای گردشگران از سراسر جهان است.
این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.
