در دنیای امروز، رقابت برای تسلط بر مسیرهای تجاری و افزایش وابستگی متقابل، به عرصه‌ای حیاتی برای کشورها تبدیل شده است. خاورمیانه، با موقعیت استراتژیک و منابع غنی، در این رقابت نقشی کلیدی ایفا می‌کند.

کشورهای مختلف منطقه با ارائه ابتکارات مختلف، به دنبال افزایش سهم خود در تجارت جهانی و تقویت جایگاه خود در معادلات قدرت منطقه‌ای هستند. چین با ابتکار «کمربند و جاده» (BRI) و تمرکز بر «کریدور اقتصادی چین - پاکستان» (CPEC) در این رقابت پیشرو است. در مقابل، «کریدور هند - خاورمیانه - اروپا» (IMEC) به‌عنوان رقیبی برای کمربند و جاده ظهور کرده است. سایر کشورها نیز به طور فعال در حال ساخت مسیرهای تجاری کارآمد و امن برای به حداکثر رساندن منافع خود و تثبیت قدرت اقتصادی خود در عرصه جهانی هستند. در این میان، ترکیه نیز به دنبال ایفای نقش مهمی در این رقابت است.

یکی از این ابتکارات، «جاده توسعه» است که توسط ترکیه و عراق با هدف اتصال «بندر فاو»  (قرار است در چارچوب همین جاده ساخته شود) در جنوب عراق به مرز این کشور با ترکیه و در نهایت به اروپا ارائه شده است. این پروژه که بزرگ‌ترین پروژه حمل‌ونقل در تاریخ عراق است، در جهتی که به سمت مرز ترکیه امتداد دارد، پیش می‌رود.

جاده توسعه یک پروژه بلندپروازانه با پتانسیل قابل‌توجه برای تغییر و مثبت‌شدن نقشه تجارت و اقتصاد در خاورمیانه است. این پروژه می‌تواند به نفع ترکیه، عراق، ایران و کل منطقه باشد. بااین‌حال، برای تحقق این پتانسیل، باید چالش‌ها و موانع موجود تا نهایی‌شدن پروژه برطرف شوند.

جاده توسعه، با ۱۲۰۰ کیلومتر طول، شامل جاده‌های دوطرفه و خطوط راه‌آهن خواهد بود و انتظار می‌رود طی سه مرحله در سال‌های ۲۰۲۸، ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰ به طور کامل تکمیل شود. این پروژه ۱۷ میلیارددلاری، شبه‌جزیره فاو، منطقه‌ای باتلاقی در منتهی‌الیه جنوب شرقی عراق که میان بصره، آبادان و خلیج واقع شده است را از طریق مسیر زمینی و خط راه‌آهن به مرکز عراق و سپس به ترکیه و اروپا متصل می‌کند. اهداف اصلی آن شامل تسهیل تجارت و تبادلات اقتصادی بین مناطق آسیا و اروپا، افزایش جذابیت عراق به‌عنوان مرکز تجاری و لجستیکی در منطقه، ایجاد فرصت‌های شغلی، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ارتقای سطح خدمات و امکانات حمل‌ونقل در عراق است.

این پروژه کریدور حمل‌ونقل، شامل احداث جاده‌ها، راه‌های آهن، بنادر و تسهیلات دیگر در طول مسیر خواهد بود و به کشورهای اروپایی و آسیایی امکان می‌دهد تا از این مسیر مستقیم برای حمل‌ونقل کالاها و مسافران خود استفاده کنند. با اتمام این پروژه، ارتباطات اقتصادی بین دو قاره بزرگ آسیا و اروپا بهبودیافته و عراق و ترکیه به‌عنوان محور اصلی در این راهبرد جهانی شناخته خواهد شد.

جاده توسعه به‌عنوان یک ابتکار عمل نوظهور در عرصه اتصال منطقه‌ای، از پتانسیل قابل‌توجهی برای ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای، تقویت اقتصاد عراق و رونق تجارت در خاورمیانه برخوردار است. با وجود چالش‌هایی که پیش روی این پروژه وجود دارد، مزایای اقتصادی و ژئوپلیتیکی آن به‌قدری قابل‌توجه است که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد.

 از مزایای این پروژه می‌توان به موارد کلی زیر اشاره کرد:

تسهیل تجارت: این پروژه با اتصال مستقیم عراق به بازارهای اروپا، زمان و هزینه حمل‌ونقل کالا را به طور بسزایی کاهش می‌دهد و فرصت‌های جدیدی برای تجارت و سرمایه‌گذاری ایجاد می‌کند.

تقویت اقتصاد منطقه‌ای: جاده توسعه با رونق بخشیدن به فعالیت‌های اقتصادی در عراق و ترکیه، به رشد و توسعه اقتصادی کل منطقه از جمله کشورهای حوزه خلیج، کمک می‌کند.

ایجاد اشتغال: این پروژه در طول ساخت و پس از آن، فرصت‌های شغلی بسیاری ایجاد خواهد کرد.

ارتقای امنیت منطقه‌ای: همکاری‌های امنیتی بین ترکیه و عراق برای مقابله با تهدیدات تروریستی، در راستای اجرای این پروژه افزایش خواهد یافت.

جاده توسعه در صورت عبور از موانع موجود تا پایان مراحل ساخت، می‌تواند به یک الگوی موفق همکاری منطقه‌ای و موتور محرکه رشد اقتصادی برای همه طرف‌های درگیر تبدیل شود. این ابتکار عمل که به‌عنوان یک گذرگاه حیاتی میان بازارهای غرب و منابع انرژی و کالاهای متنوع عمل خواهد کرد، نقشی کلیدی در تقویت اقتصاد منطقه‌ای و ارتقای جایگاه ترکیه به‌عنوان یک مرکز جهانی حمل‌ونقل و ترانزیت ایفا خواهد کرد.

جاده توسعه، ترکیه را به‌ویژه در شرایط کنونی که اروپا به دنبال شرکای جدید انرژی پس از جنگ روسیه و اوکراین است، در مرکزیت اتصالات منطقه‌ای قرار می‌دهد. این پروژه با تسهیل تنوع‌بخشی به منابع انرژی، گزینه‌های بیشتری را برای کشورهای اروپایی فراهم می‌کند. ترکیه به‌عنوان یک قطب توزیع برای مواد خام و کالاهایی که از طریق عراق عبور می‌کنند، نقشی کلیدی در این اتصال ایفا خواهد کرد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در دیدارهای دوجانبه با محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق و همچنین در مجمع‌عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۳ بر اهمیت جاده توسعه تأکید کرد. ارائه این طرح از سوی رهبر ترکیه نشان‌دهنده نقش محوری این کشور در اتصال جهانی بود.

چالش‌های پیش‌ٰرو و موضع ایران

ترکیه از دیرباز به‌عنوان پلی بین شرق و غرب عمل کرده است. تصمیم سرمایه‌گذاری ۵ میلیارددلاری ترکیه در پروژه جاده توسعه در سال ۲۰۲۳، گویای اشتیاق و دوراندیشی این کشور برای فراتر رفتن از نقش صرفاً یک گذرگاه و تبدیل‌شدن به یک بازیگر فعال در عرصه تجارت و انرژی منطقه‌ای است. به‌عبارت‌دیگر، این پروژه تجلی‌بخش موقعیت استراتژیک، قدرت مالی و چشم‌انداز نوین ترکیه برای ایفای نقشی محوری در اتصال جهانی است. اگرچه تحقق‌پذیری اقتصادی، پویایی کلیدی پروژه جاده توسعه محسوب می‌شود، اما این امر تنها وجه این طرح چندبعدی نیست. بی‌ثباتی ناشی از فعالیت‌ گروه‌های تروریستی و برخی بازیگران نیابتی، تهدیدی جدی برای اجرایی‌ شدن و تداوم بلندمدت این ابتکار به‌شمار می‌رود.

در حال حاضر، همکاری‌های مشترکی بین نیروهای امنیتی عراق و ترکیه در جهت مقابله با گروه‌های تروریستی مانند پ.ک.ک و داعش در جریان است. بااین‌حال، بغداد برای تضمین امنیت جاده توسعه، نیازمند اتخاذ گام‌های قاطع‌تر و گسترش همکاری خود با آنکارا در جهت ازبین‌بردن پایگاه‌های تروریستی پ.ک.ک در نوار مرزی شمال عراق است. با وجود چالش‌های پیش رو، جاده توسعه فرصت‌های بی‌نظیری برای ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای، تقویت اقتصاد عراق و رونق تجارت در خاورمیانه نوید می‌دهد.

از سویی، ازسرگیری احتمالی برجام که روزبه‌روز قوت می‌گیرد، می‌تواند تحولات جدیدی را رقم بزند. با وجود این دغدغه‌ها، جاده توسعه همچنان فرصتی مغتنم برای ایران جهت ایفای نقش به‌عنوان یک تأمین‌کننده انرژی قابل‌اتکا برای بازارهای اروپا فراهم می‌آورد. آینده جاده توسعه، به‌عنوان ابتکار عمل نوظهوری در عرصه اتصال منطقه‌ای، به طور فزاینده‌ای با سایه حضور کریدور هند - خاورمیانه - اروپا گره‌خورده است. تفاهم‌نامه این کریدور در اجلاس گروه ۲۰ دهلی‌نو با حضور ایالات متحده، هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اتحادیه اروپا، ایتالیا، آلمان و فرانسه به امضا رسید.

کریدور هند - خاورمیانه - اروپا با وجود برخورداری از مزیت ژئوپلیتیکی، به دلیل حذف ترکیه از مسیر آن، با چالش‌های جدی مواجه است. رئیس‌جمهور اردوغان در واکنش به این موضوع، بر نقش محوری ترکیه در این پروژه تأکید کرد و اظهار داشت: "بدون ترکیه، هیچ کریدوری معنا ندارد. ترکیه به‌عنوان یک پایگاه مهم تولید و تجارت، مسیر ایدئال برای ترافیک شرق به غرب را ارائه می‌دهد." درحالی‌که کریدور هند - خاورمیانه - اروپا در حال حاضر بیشتر در حد یک طرح تئوری باقی‌مانده، موانع متعددی از قبیل ریسک‌های ژئوپلیتیکی و چالش‌های عملیاتی بر سر راه آن وجود دارد.

در مقابل، جاده توسعه، با تمرکز بر تسهیل جریان تجارت مورد انتظار، می‌تواند به‌عنوان یک مسیر حیاتی برای بازارهای اروپا، به‌خصوص با درنظرگرفتن پس‌کرانه وسیع بندر فاو بزرگ، عمل کند. پیشرفت مستمر جاده توسعه در مقایسه با کریدور هند - خاورمیانه - اروپا که به‌تازگی مطرح شده و مسیری طولانی در پیش دارد، آشکار است. علاوه بر این، استقبال قابل‌توجه کشورهای خلیج از جاده توسعه، نشان‌دهنده پیشرفت نسبی و پویایی این ابتکار عمل است.

ایران نیز می تواند با مشارکت در این پروژه از فواید آن هم دراقتصاد خود و هم دراقتصاد عراق بهره مند شود. این سناریو باتوجه‌به منافع اقتصادی بالقوه برای ایران و تمایل به حفظ ثبات در منطقه قابل‌تصور است. تلاش‌های دیپلماتیک ترکیه، مانند دیدار وزیر امور خارجه هاکان فیدان با مقامات عراق در سفر اوت ۲۰۲۳ به بغداد ، نشان‌دهنده رویکرد پیشگیرانه آنکارا برای رفع موانع بالقوه پیش روی جاده توسعه است. علاوه بر این، نشانه‌های مثبتی از تعهد بغداد و اربیل به افزایش مشارکت در مبارزه با پ.ک.ک مشاهده می‌شود. این امر می‌تواند به کاهش تنش‌ها در منطقه و تسهیل پیشرفت پروژه کمک کند.

جاده توسعه، در صورت رفع موانع موجود، می‌تواند به یک الگوی موفق همکاری منطقه‌ای و موتور محرکه رشد اقتصادی برای همه طرف‌های درگیر تبدیل شود. این ابتکار عمل که به‌عنوان یک گذرگاه حیاتی میان بازارهای غرب و منابع انرژی و کالاهای متنوع عمل خواهد کرد، نقشی کلیدی در تقویت اقتصاد منطقه‌ای ایفا خواهد کرد. جاده توسعه، علاوه بر مزایای اقتصادی مستقیم، فرصت‌های جدیدی برای همکاری‌های منطقه‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله امنیت، تجارت، و انرژی ایجاد خواهد کرد. این امر می‌تواند به ثبات و توسعه پایدار در منطقه کمک کند و زمینه را برای صلح و رفاه همگانی فراهم آورد. باتوجه‌به پتانسیل‌های قابل‌توجه جاده توسعه، به نظر می‌رسد که تمرکز سیاست خارجی ترکیه در سال‌های آتی بر به ثمر رساندن این پروژه و بهره‌برداری حداکثری از مزایای آن برای کشور و منطقه معطوف خواهد شد.

توافق نهایی جاده توسعه امضا شد

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه ۲۲ آوریل ۲۰۲۴ طی سفری رسمی که بعد از ۱۳ سال وقفه صورت می‌گرفت، از بغداد پایتخت عراق بازدید کرد. توافقنامه نهایی «پروژه راه توسعه» نیز طی این دیدار به امضای مقامات عالی‌رتبه دو کشور رسید.

در این توافقنامه مطرح شده که پروژه راه توسعه از بندر بزرگ فاو در استان بصره در جنوب عراق آغاز خواهد شد و با عبور از مسیر بصره، دیوانیه، نجف، کربلا، بغداد و موصل؛ عراق را از طریق بندر جیهان و مرسین یا از جاده‌های مواصلاتی ترکیه به اروپا متصل خواهد کرد.

یادداشت تفاهم اجرای پروژه راه توسعه ۲۲ آوریل طی مراسمی در بغداد با حضور رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، عبدالقادر اورال‌اوغلو، وزیر حمل‌ونقل و زیرساخت ترکیه، رزاق محیبس الصداوی، وزیر حمل‌ونقل عراق، جاسم بن سیف السلیطی وزیر حمل‌ونقل و ارتباطات قطر و سهیل محمد المزروعی وزیر انرژی و زیرساخت امارات متحده عربی به امضا رسید.

شاید یکی از مهم‌ترین بخش این پروژه ساخت بند فاو باشد، بندر بزرگ فاو که قرار است توسط شرکت دوو کره جنوبی ساخته شود، در ماه‌های اخیر مراحل ساختش آغاز شده است، این بندر به بزرگ‌ترین بندر خاورمیانه تبدیل خواهد شد. بندر فاو پس از تکمیل به یکی از بزرگ‌ترین بنادر خاورمیانه با طولانی‌ترین موج‌شکن جهان به طول ۱۴ هزار و ۵۲۳ متر تبدیل خواهد شد.

پیش‌بینی می‌شود فاز اول پروژه بندر تا پایان سال ۲۰۲۵ تکمیل و به بهره‌برداری برسد. شرکت‌های مختلفی از ترکیه نیز در ساخت بندر بزرگ فاو مشارکت دارند.

جاده توسعه پلی برای صلح و رفاه در منطقه

رونمایی از این پروژه نشان می‌دهد که ترکیه و عراق جدیت خود را در توسعه حمل‌ونقل و بهبود ارتباطات بین‌المللی نشان می‌دهند. همچنین، طرح اتصال بغداد به برلین که یکی از اهداف این پروژه است، امکان اتصال عراق به دیگر کشورها را فراهم می‌کند و امکان تسهیل تجارت، گردشگری و تبادلات فرهنگی و اجتماعی را بهبود می‌بخشد.

استفاده از این کریدور ترانزیتی می‌تواند منجر به افزایش تجارت و ترانزیت کالاها و خدمات در منطقه شود. این پروژه نه‌تنها به عراق امکان می‌دهد تا به‌عنوان یک مرکز تجاری و ترانزیتی مهم در منطقه شناخته شود، بلکه همچنین می‌تواند برای سایر کشورهای منطقه و بین‌المللی نیز فرصت‌های تجاری جدید ایجاد کند.

این پروژه علاوه بر توسعه حمل‌ونقل مسافر و کالا، تمرکز خاصی بر امور حج و زیارت دارد و هدف آن ایجاد تسهیلات مناسب برای انتقال راحت و امن حجاج از عراق به مکه است. این اقدام بخشی از تلاش‌های دولت عراق برای تسهیل و رفاه حجاج عراقی و بهبود خدمات حج و زیارت است.

درباره تأثیر این کریدور بر روی مسیرهای ترانزیتی ایران، این موضوع می‌تواند تحولاتی را در رقابت و استراتژی‌های تجاری منطقه ایجاد کند. همچنین، ایران نیز می‌تواند از فرصت‌ها و مزایای ایجاد شده توسط این کریدور بهره‌برداری کند و به تجارت منطقه کمک کند.

این مسیر حمل‌ونقلی به‌صورت جاده‌ای و ریلی از فاو به ترکیه کشیده شود و این کشور به یک مرکز ترانزیت کالا بین آسیا و اروپا تبدیل شود. عراق و ترکیه درواقع می‌خواهد با این اقدام یک راه جایگزین برای کانال سوئز ایجاد کند.

رسانه‌ها در این میان نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. آنها باید با پوشش مستمر اخبار و تحولات مربوط به جاده توسعه، به افزایش آگاهی عمومی در مورد این پروژه کمک کنند. همچنین رسانه‌ها باید با بررسی چالش‌ها و فرصت‌های این پروژه و تحلیل چشم‌انداز آینده آن، به بحث و گفتگوی عمومی در مورد جاده توسعه دامن بزنند.

با همکاری و همدلی همه ذی‌نفعان، جاده توسعه می‌تواند به عاملی برای تحول و پیشرفت در خاورمیانه، منطقه و جهان تبدیل شود.

این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.